شاهزاده بایسنغر میرزا (۸۰۲ تا  ۸۳۷ هجری) فرزند شاهرخ تیموری و گوهرشاد بیگم، از خوشنویسان و هنرمندان عصر خودش بود. در کتاب «اطلس خط» پیرامون نوه امیر تیمور گورکانی آمده است: بایسنغر میرزا اهل هنر را تشویق بسیار می‌کرد. در کتابخانه او پیوسته ۴۰ تن از خوشنویسان و مُذهبان و مصوران مشغول کتابت و تذهیب و تصویر بودند و سرپرستی جمله هنرمندان با «میرزا جعفر» بود که بایسنغر به وی علاقه و محبت فراوان داشت.  بایسنغر میرزا در خطوط اصول (شش قلم) شاگرد شمس‌الدین است و در خط محقق و ثلث از استادان برجسته است. کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد در مشهد به خط ثلث اوست که در سن ۲۰ سالگی نوشته و از قدرت و قوت قلم سحر و معجزه‌ای به یادگار گذاشته است.

کتابت بزرگترین قرآن موجود به خط محقق نیز اثر ارزنده اوست که هم اکنون بعضی صفحات آن در موزه آستان قدس رضوی، کاخ گلستان، کتابخانه ملّی، موزه ملّی ایران، کتابخانه و موزه ملک و بعضی مجموعه‌های خصوصی موجود است و منسوب به وی می‌دانند. از ۸۰۰ و اندی صفحه‌ای که قرآن بایسنغری داشته، فقط حدود ۱۶۰ صفحه آن در ایران موجود است.

این مصحف که به قرآن بایسنغری شهرت دارد، در حالت باز ۱۰۵ در ۱۸۷ سانتی‌متر اندازه داشته و روی کاغذ سمرقندی کتابت شده است. البته در طول تاریخ،  حواشی تمام برگه‌ها بریده یا افزوده شده است، بنابراین برگه‌های برجای مانده از این قرآن، هم‌اندازه نیستند.

به عنوان نمونه،  ۲ برگه از این قرآن که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند، هر یک ۱۰۶.۵ ×  ۸۶ سانتی‌متر اندازه دارند.

در سه سطر، قسمتی از سوره غافر یا سوره مؤمن (سوره ۴۰) شامل بخشی از آیه ۵۵ و آیات ۵۶-۵۷ و قسمتی از آیه ۵۸ این سوره، در انتهای آیات تذهیب به صورت دایره با رنگ طلایی کار شده است.

اما نمونه‌هایی که در کتابخانه ملک نگهداری می‌شوند، دوسطری هستند و ۹۵.۹ سانتی‌متر طول و ۴۴ سانتی‌متر عرض دارند:

قرآن بایسنغری به خط محقَق کتابت شده است. زنده‌یاد حبیب‌الله فضائلی پیرامون این خط می‌نویسد: «محقق» خطی شکوهمند، وزین و درشت اندام با فواصل منظم و بدون تداخل و تو در تو، یکدست و خالص و یکنواخت، با کمال وضوح و روشنی، از خطوط اصلی و اصیل ایرانی ـ اسلامی است، که در قدیم مقیاسی برای دیگر خطوط و منشاء پیدایش اقلام دیگری بوده است. خطی است در نهایت سادگی و بساطت که یک و نیم آن دور و چهار و نیم آن سطح است.

از خوشنویسانی که نمونه‌هایی از خط محقق از آن‌ها به جای مانده می‌توان: یاقوت مستعصمی، نصرالله طبیب، احمدبن سهروردی، عبدالله صیرفی، بایسنغر بن شاهزخ بن تیمور، سلطان ابراهیم بن شاهرخ، جعفر بایسنغری، علاء الدین محمد تبریزی، میرعبدالقادر حسینی شیرازی و... را نام برد.

۷ احتمال درباره نگارش قرآن بایسنغری

۱ـ ​قرآن بایسنغری توسط «عمر اقطع» نوشته شده است که به دلیل قطع دست راستش، ممارست کرد و قلم به دست چپ گرفت و این نسخه نفیس را کتابت کرد.

۲ـ ​قرآن بایسنغری توسط «ابن مُقله» وزیر هنرمند دربار عباسیان نوشته شده است، اما او از مقامش عزل شد و ابتدا دست راست، سپس دست چپ قطع شد. با این حال، او قلم به دست بریده بست و نوشت، اما هنرش قدردانی نشد و در عوض،  زبانش را بریدند.

۳ـ بایسنغر میرزا، پسر شاهرخ و نوه تیمور، خوشنویسی زبردست بود که فقط ۳۸ سال عمر کرد، اما کتیبه مسجد مادرش (گوهرشاد) در جوار حرم رضوی را به خط خوش خود نوشت؛ بنابراین قرآن را هم خودش نوشته است. البته که او در خط ثلث استاد بوده، نه محقق.  

۴ـ «اُلُغ بیگ» دیگر پسر شاهرخ و برادر بایسنغر، به فرمان پدرش حاکم سمرقند بود. او که حافظ قرآن بود، با برادرانش در حوزه‌های شعر و هنر رقابت داشت، بنابراین دستور داد بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان را بنویسند.

۵ـ نادرشاه افشار این قرآن را به غنیمت با خود به ایران آورد و در جنگ‌ها، پیشاپیش لشکرش حرکت می‌داد و به آن پناه می‌برد. پس از کشته‌شدن او، این مصحف توسط سربازانش تکه‌تکه شد و به غارت رفت.

۶ـ در سفر دوم ناصرالدین شاه قاجار به خراسان، این قرآن در امامزاده ابراهیم قوچان قرار داشت. شاه دستور داد دو برگ از آن به کاخ سلطنتی گلستان منتقل شود و از روی آن نسخه‌های دیگری کپی‌برداری شود.

۷ـ حسین‌آقا خزاعی، فرمانده لشکر شرق به مرکزیت مشهد که فردی متشرع بود، حین بازدید امامزاده ابراهیم قوچان ۵۲ برگ از قرآن بایسنغری را در جعبه‌ای خاک گرفته یافت و مسحور آن خط زیبا شد. او پس از یافتن این اوراق که بسیار صدمه‌دیده، ناقص و شکسته بود، نامه‌ای به سردار سپه نوشت و درخواست کرد این گنج گرانبها را برای مرمت به آستان قدس رضوی منتقل کند و به دست استادان صحاف و مرمت‌گر آنجا بسپارد. اوراق به مشهد منتقل و مرمت شد و قاب‌هایی دورو برای نمایش برخی از این اوراق تهیه شد. برخی از این اوراق در دوره‌های بعد به دست مُذّهبان تذهیب شد؛ تذهیبی که از نظر سبک نسبت بایسته به دوره تاریخی اثر نداشت.

نوشاد رکنی، کارشناس نسخ خطی معتقد است که قرآن بایسنغری توسط یک نفر نوشته نشده و دست‌کم بر اساس شیوه نگارش و حرکت قلم و فرم گرافیکی کار سه خط مختلف را می‌توانیم تشخیص دهیم.

او معتقد است خوشنویس این مصحف، چپ‌دست است. همچنین از کشیدگی‌های حروف «و» و «ز» می‌توان تشخیص داد که خوشنویس آن کسی بوده که به خط ثلث عادت داشته است؛ بنابراین با توجه به این نکات،  انتساب آن به «عمر اقطع» قطعاً مردود است.

نسخه‌ای بازآفرینی‌شده از قرآن بایسنغری توسط آستان قدس رضوی چاپ شده است.

منبع: فارس