روزه ای که بازتابی در اجتماع نداشته باشد چیزی کم دارد

در میان شاعران و نویسندگان نامی ایران، او تنها کسی است که در هر دو عرصه شعر و نثر، آثاری بی همانند آفریده، به گونه ای که شعر او به شیوایی نثر و نثر او به زیبایی شعر در بالاترین جایگاه هنری قرار گرفته است.

هرچند مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی متخلص به سعدی شاعر و نویسندهٔ بزرگ قرن هفتم هجری قمری است ،اما گویا او از قرن هفتم تا به امروز آشنای بسیاری است . علاوه بر ادیبان وفعالان عرصه فرهنگ و هنر، هم مردم عادی کوچه بازار و هم سیاستمداران بزرگ دنیا باور دارند که گفته های استاد سخن گوهری ارزشمند است ، به گونه ای که کلامش سالهاست به صورت ضرب المثل بر زبان ها جاری است .

حضورش در میان مردم و همراهی او با گروه های مختلف اجتماع سخنان او را در بین مردم رواج داد و او را به سخنگوی صادق و معتمد مردم تبدیل کرد.

تیغ تیز نقد سعدی حاکم و مردم عام نمی‌شناسد و برای بیشتر دردها و گلایه‌هایش در جامعه جمله‌ای نغز یا نظمی قابل فهم عموم دارد.

البته استاد پرآوازه سخن فقط منتقد و مصلح اجتماعی نیست ، او شاعر عشق و زندگی است .
" به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست"
به باور او
«سلسله موی دوست حلقه دام بلاست/ هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست» .همین عشق پشتوانه ای شد که او عاشقانه به هستی بنگرد و سخنوری آگاه و پرآوازه باشد .

بنی آدم اعضای یکدیگرند

به جای این که بگوییم اگر سعدی در زمان ما می زیست از روزگار ما چه می گفت می توانیم در جستجوی سخنی از سعدی باشیم که مصداق بارزی از شرایط امروز است .

کارگری می گفت: اگر مردم در هر حال و احوال به این سخن سعدی توجه می کردند که " بنی آدم اعضای یکدیگرند به طور حتم باهم مهربان تر می شدند. نه کارفرمایی به کارگرش ظلم می کرد و حقش را نمی داد ،نه کارگری به واسطه این که می دانست کارفرمایش دلسوز است ،کم کاری می کرد. چون بنی آدم را جدا از یکدیگر نمی دانستند و خود را اعضای یک پیکر می دانستند .

شاید به قول همین کارگر بنی آدم را اعضای یکدیگر ندانستن باعث می شود کارفرما اولین راهکار کاهش هزینه ها را تعدیل و اخراج نیرو بداند .

با چند نفری هم روبه رو شدم که افزایش اجباری حقوق سال جدید، طبق قوانین اداره کار باعث بیکاریشان شده بود. مریم یکی از نیروهای تعدیل شده است .

رئیس مرکز درمانی محل کارش، به علت قوانین اداره کار و ضرورت افزایش حقوق در سال جدید اقدام به تعدیل نیرو و کاهش ساعت های کار و افزایش میزان کاردیگر کارکنان کرده است. به مریم و دیگر نیروهای بیکار شده این وعده را داده بود که بعد از پایان ماه رمضان و با شلوغی مجدد مرکز درمانی، احتمال افزایش ساعت کار و  به کارگیری دوباره تعداد محدودی از کارکنان بیکار وجود دارد و حالا تنها امید مریم و دیگر بیکارشده های این مرکز درمانی این بود که شاید بعد از ماه رمضان گشایشی در کارشان ایجاد شود .

روزه و مردم داری

به حرف های مریم و دوستان بیکار شده اش فکر می کردم که چشم انتظار پایان ماه رمضان بودند تا تکلیف شان روشن شود ،بحث راننده تاکسی با مسافر رشته افکارم را پاره کرد .

راننده تاکسی با عصبانیت گفت :" من پول خرد ندارم ، برای چی وقتی پول خرد نداری سوار تاکسی میشی ؟ "

مسافر عصبانی تر گفت :" نداری که نداری ، تویی که راننده تاکسی هستی پول خرد نداری من داشته باشم؟ کو پول خرد ؟ "
راننده گفت: با زبان روزه حوصله دعوا کردن ندارم .

مسافر سری تکان داد و گفت : "برو انسان باش نمی خواد منت روزه گرفتنت رو سر کسی بذاری ."

بحث در حال بالا گرفتن بود که مسافری سوار تاکسی شد و گفت : "ماه رمضانی صلوات بفرست ، برو آقا . من کرایه رو پرداخت می کنم . "

راننده حرکت کرد ولی همچنان غر می زد و معترض بود و شرح می داد که چطور مسافرهای به قول او از خدا بی خبر با زبان روزه اعصاب او را به هم می ریزند .

هنوز به بحث تاثیر ماه رمضان بر اجتماع فکر می کردم که وقتی وارد مطب پزشک شدم منشی با پرخاشگری به بیمار می گفت : " چرا دوباره ، وارد اتاق دکتر شدی و وقت دکتر رو گرفتی ؟ ".

بیمار عصبانی هم در جواب گفت : " پول دادم و حق دارم سوال بپرسم ،ده بار هم بخواهم بر می گردم و می پرسم ، چرا دکتر چند بیمار را همزمان می بینه ؟ "

منشی گفت :" درک کن دکتر روزه هستند".

بیمار عصبانی تر گفت : " روزه بودن یا روزه نبودن دکتر به من هیچ ارتباطی ندارد . کار اداری داری میگن کارمندها به دلیل ماه رمضان زودتر تعطیل میشن یا نیستن . اینجا هم دکتری که حق معاینه داره می گیره منت روزه گرفتنش رو سر ما میذاره ...." .

بحث و جدل بین بیمار و منشی نزدیک به ده دقیقه ادامه داشت تا اینکه با صدای زنگ موبایل بیمار ، او از ادامه بحث منصرف شد و مطب را ترک کرد .

منشی درحالی که بحث را ادامه می داد گفت :"با زبان روزه چه به سر آدم میارن ! .. "

عبادت به جز خدمت خلق نیست

خیر الله محمودی عضو هیات علمی دانشگاه شیراز می گوید: یکی از مباحثی که سعدی به آن پرداخته همین روزه گرفتن است .

به گفته این پژوهشگر عرصه ادبیات فارسی بحث عبادت در اسلام و از دیدگاه مصلحان جامعه همچون سعدی ،حافظ ، مولانا ، عطار و دیگر بزرگان ادبیان بحثی بسیار عمیق است، عبادت برای آنها فقط محدود به جلوه های ظاهری عبادت نمی شود و آنها به جلوه اخلاقی و تاثیری که عبادت فرد بر جامعه می گذارد توجه ویژه دارند .

به نظر محمودی همه به مسئله اجتماعی و بعد اخلاقی روزه توجه ندارند و برای برخی روزه فقط عبادتی فردی است .

عضوهیات علمی دانشگاه شیراز می گوید: روزه در نظر بزرگانی چون سعدی، به عنوان آداب نخوردن و نیاشامیدن نیست ، چون باور دارند روزه اگر منحصر به مسائل ظاهری باشد تاثیری نه روی فرد و نه در جامعه می گذارد.

محمودی شرح می دهد که سعدی به این نکته توجه دارد ،منظور روزه این است که ما بتوانیم در جامعه ای که زندگی می کنیم تاثیر مثبتی داشته باشیم منظور این نیست فقط گرسنه بمانیم ،بلکه باید درپی آن باشیم گرسنه ای را سیر کنیم یا از کار کسی گره گشایی کنیم .

عضوهیات علمی دانشگاه شیراز می افزاید: براساس حکایتی در بوستان می توان گفت که روزه در نگاه سعدی، خوراندن طعام به نیازمندان است نه فقط نخوردن طعام از سحر تا هنگام اذان مغرب.

به سرهنگ سلطان چنین گفت زن
که خیز‌ای مبارک در رزق زن
برو تا ز خوانت نصیبی دهند
که فرزندگانت نظر بر رهند
بگفتا بُوَد مطبخ امروز سرد
که سلطان به شب نیت روزه کرد
سعدی یک مصلح اجتماعی است و اینجا نگاهی جامعه شناسانه دارد؛
وقتی زنی از شوهر خود می‌خواهد که از مطبخ سلطان برای فرزندان طعام بیاورد، اما سلطان آن روز را روزه گرفته است و در مطبخ کسی نیست. زن لب به شکایت می‌گشاید و روزه گرفتن سلطان را به باد انتقاد می‌گیرد:
زن از ناامیدی سرانداخت پیش
همی گفت ‏با خود دل از فاقه ریش
که سلطان از این روزه گویی چه خواست؟
که افطار او عید طفلان ماست
خورنده که خیرش برآید ز دست
به از صائم الدهر دنیاپرست
مُسَلَّم کسی را بود روزه داشت
که درمانده‌ای را دهد نان چاشت
وگرنه چه لازم که سعیی بری
ز خود بازگیری و هم خود خوری
این پژوهشگر می گوید: سعدی می‌خواهد عبادات و آداب شرعی را هم به خدمت جامعه دربیاورد .از نظر او روزه‌ای که محصول اجتماعی ندارد، چیزی کم دارد. وقتی روزه‌ سلطان به گرسنگی خلق می‌انجامد، همان بهتر که قصد روزه نکند و مطبخ خود را چون همیشه گرم نگه دارد.

گاهی سعدی با حفظ منزلت و شأن روزه ، برای رساندن پندی اخلاقی آن را به خدمت اخلاق درمی‌آورد:درحکایتی به موضوع ریا اشاره می کند که انسان باید برای فقط رضای خدا کار انجام می دهد .

پسری كه هنوز خردسال بوده روزی قصد روزه می‌كند و با تشویق و تحسین اعضای خانواده روبرو می‌شود و از رفتن به مكتب معاف می‌شود. هنگام ظهر در اثر فشار گرسنگی دل از كف می‌دهد و نهانی چند لقمه طعام می‌خورد تا پنهانی روز را بدون روزه سر كند.

این خردسال به دلیل عدم بلوغ فكری و عدم آگاهی از مسائل عبودی، خدا را در نظر نداشته و چون روزه را به نیت تحسین والدین گرفته بود نهانی طعام می‌خورد و آشكارا خود را روزه‌دار نشان می دهد .
"شنیدم كه نابالغی روزه داشت
به صد محنت آورد روزی به چاشت
به كتابش آن روز سائق نبرد
بزرگ آمدش طاعت از طفل خرد
پدر دیده بوسید و مادر سرش
فشاندند بادام و زر بر سرش
چو بر وی گذر كرد یك نیم روز
فتاد اندر او ز آتش معده سوز
به دل گفت اگر لقمه چندی خورم
چه داند پدر غیب یا مادرم؟
چو روی پدر در پسر بود و قوم
نهان خورد و پیدا به سرد برد صوم
كه داند چو در بند حق نیستی
اگر بی‌وضو در نماز ایستی؟
پس این پیر از آن طفل نادان‌تر است
كه از بهر مردم به طاعت در است
كلید در دوزخست آن نماز
كه در چشم مردم گذاری دراز
اگر جز به حق می‌رود جاده‌ات
در آتش فشانند سجاده‌ات
سعدی می‌گوید:« وقتی پروای حق نداری چه فرقی می‌كند با وضو نماز بخوانی یا بی‌وضو؟ به هر حال مردمان شما را در حال نماز می‌بینند و از كجا باید بفهمند كه وضو دارید یا خیر؟ به همین دلیل است كه سعدی پیشوایان روی در مخلوق را پشت به قبله می‌داند:
پارسیان روی در مخلوق
پشت بر قبله می‌كنند نماز
به باور سعدی خدمت به مردم چنان موهبتی ارزشمند است که می گوید :
" عبادت به جز خدمت خلق نیست
به تسبیح و سجاده و دلق نیست "
آنچه واضح است ماه رمضان ، ماه پرخیر وبرکتی که در سایه آن اقدامات خیرخواهانه و خداپسندانه بیشماری انجام می شود .
سعدی به عنوان مصلحی اجتماعی که موشکافانه آسیب های اجتماعی را بررسی و نکاتی اخلاقی را بیان کرده که عمل به آنها می تواند تحولاتی بنیادین و اساسی ایجاد کند . به گونه ای روزه گرفتن کسی باعث عذاب دیگری نشود .

گزارش از راضیه جوینده