عشایر به حکم طبیعت ناچار به کوچ اجباری هستند؛ بار و بنه بسته اند و به دل کوه و کمر زده اند؛ می‌گویند: آهنگ کوچ را با جان و دل می‌پذیریم، بار و بنه می‌بندیم و سفر را آغاز می‌کنیم.

سفری که تا پاییز به طول می‌انجامد و در این سفر باید تمام وسایل زندگی و دام‌های خود را به همراه ببرند، عشایر برای دست یافتن به چراگاه‌های سرسبز و آب و هوای گرم این سختی سفر را به جان می‌خرند.

اکنون زنان و مردان عشایر سیاه چادرها، بار و بنه یا همان اسباب و اثاثیه زندگی خود را جمع و جور کرده اند تا راه بیفتند و به ییلاق بروند.

کوچ ۹۶ ایل به ییلاق عشایری در کشور آغاز شده است

یحیی حسین پور مدیر کل امور عشایر استان چهارمحال و بختیاری گفت: استان با ۱۲۴ هزار نفر جمعیت عشایری به همراه یک میلیون و ۶۰۰ هزار راس دام سبک درون کوچ و برون کوچ، دومین استان عشایری کشور پس از استان فارس است.

عشایر ۲۰ درصد لبنیات و ۳۵ درصد صنایع دستی کشور را تامین می‌کنند.

کوچ عشایری به چهارمحال و بختیاری عمودی (از مناطق پست و دره‌ها به مناطق مرتفع و خوش آب و هوا) است.

علوفه بهانه کوچ و گله داری مهمترین منبع درامد اقتصادی عشایراست.

۵ ایلراه بزرگ در خوزستان است که با ۹۰۰ کیلومتر جاده عشایری مسیر کوچ را از ایذه به چهارمحال و بختیاری فراهم می‌کند.

هیچ کس به اندازه خود آن‌ها از سختی‌های کوچ و گذر از ایل‌های راه‌های سخت و صعب والعبور آگاه نیست، باید برای یک روز هم که شده با آن‌ها در مسیر کوچ همراه شد تا به چشم دید که چه رنج‌ها می‌کشند، این مردمان روز‌های سخت.

از ۲۵ هزار خانوار جمعیت عشایر کوچ نشین چهارمحال و بختیاری ۲۲ هزار خانوار برون کوچ هستند.

برای خود عشایر، کوچ بهاره با همه سختی و مشقت‌هایی که دارد، شیرین و دلنشین است، زیرا بازگشت به دامان طبیعت و مراتع و از سر‌گیری زندگی چادرنشینی در صحرا بر میل و رغبت آن‌ها برای رفتن به سردسیر می‌افزاید. شاید به همین خاطر است که از لحظه ترک ییلاق با احساسی نوستالژیک برای بازگشتی دوباره لحظه شماری می‌کنند.

بچه‌های عشایر نیز از این کوچ اجباری خوشحالند؛ بازگشت به طبیعت ییلاق، با همه زیبایی‌هایش؛ حدود ۶۰ درصد از عشایر کوچ نشین استان چهارمحال و بختیاری در شهرستان کوهرنگ مستقر می‌شوند.

جدال عشایر با مشقت‌های کوچ

زندگی در دل طبیعت همان قدر که آرامش بخش و روح نواز است با مشکلات و تنگنا‌های بسیاری نیز همراه است.

برای دیدن این میراث و اصالت طبیعی کشورمان دل به جاده زدیم و به کمک عشایر از رودخانه گذشتیم؛ آنجا بود که فهمیدیم نه باد، نه باران، نه رودخانه‌های خروشان و نه کوره راه‌های تنگ و سخت گذر؛ هیچ کدام نمی‌تواند مانعی برای این قوم سرسخت باشد.

اینجا گردنه تاراز مرز بین خوزستان و چهارمحال و بختیاری است، یکی از اصلی‌ترین ایل راه‌های عشایر بختیاری؛ وجود بافت و کوچ عشایر در فصل بهار، این منطقه را به "اکو موزه" بزرگ کشور تبدیل کرده است.

بیشتر بخوانید

• دامداران و عشایر دام‌های خود را زیرپوشش بیمه پایه و تکمیلی قرار دهند

محمد حسین بزرگ یکی از اعضای ایل دغدغه‌های همیشگی و گاه و بی گاه طبیعی مانند طوفان، سیل، خشکسالی، مشکلات اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و پیمایش در مسیر‌های سخت گذر و خطرناک را چند نمونه از دشواری‌ها و مخاطراتی می‌داند که همواره در کمین زندگی کوچ نشینی است.

کوچ سختی دارد، خوشی هم دارد

بی بی پرگل هم می‌گوید: کوچ سختی دارد، خوشی هم دارد.

خوشی‌های وصف نشدنی از پخت نان و مشک زدن زنان عشایر گرفته، تا تهیه مشک از پوست، بازی‌ها و آواز‌های محلی.

بی بی می‌گوید: مشک را از پوست بُز تولید می‌کنیم. با جَفت؛ دود می‌دهیم و درستش می‌کنیم.

زندگی عشایر کوچرو دارای سختی‌ها و مشقت‌های خاص خود است و زنان بیشترین حجم فعالیت را بر عهده دارند.

مردان و زنان این دیار با حرکت در دل کوه‌ها و دشت‌ها برای کوچ از قشلاق به ییلاق و بالعکس، دل به رود‌های نا آرام کارون و بازفت می‌زنند.

بی بی پرگل یک بانوی عشایری که در کنار خانواده در منطقه دیدنی شیمبار در راه کوهرنگ به سر می‌برد معتقد است زنان هنرمند ایل یک تنه نیمی از بار سنگین زندگی را به دوش می‌کشند و دست توانایی در تولید محصولاتی، چون قالی، گلیم، جاجیم، خورجین، ریسمان، سیاه چادر، و انواع لباس و بافتنی دارند.

کوچ این جاذبه اصیل فرهنگی کشورمان قدمتی به بلندای تاریخ دارد و این زندگی پر تکاپو، سبکی بی نظیر در جهان است که در واقع آداب و رسوم و سنت‌های قدیمی است.

مهمترین بهانه کوچ، دستیابی به علوفه تازه برای دام‌های عشایر است و این روز‌ها مناطق ییلاقی کشور از شمال تا جنوب و از شرق و غرب، تا اوایل پاییز میزبان ۹۶ ایل از عشایر کوچنده کشور است.

دست‌های خورشید از پشت زردکوه بالا آمده و دزدیده به دشت پهناور بازُفت نگاه می‌کند. صبحانه آماده است. شیر داغ، کره خالص، پنیر اعلا، عسلِ ناب و بوی نانی که منصوره لحظه‌ای قبل روی ساج پخته؛ چای آماده است. صبحانه آنقدری باید باشد که جانِ خسته رمق کار تا ناهار را داشته باشد.

چشم‌های سگ‌ها سنگین شده از شب‌بیداری. به قواره پلنگ دراز کشیده اند.

عطر و طعم خوراکی‌های عشایر در کوهستان پیچید

خمیر عمل آمده و زن‌ها دارند بساط پخت نان را آماده می‌کنند. فضله خشک حیوان از قبل آماده است. به مقدار لازم می‌چینند روی تکه‌زمینی که خالی از علوفه است. چهار سنگِ درشت و تخت را می‌چینند دورش. ساجِ گرد را می‌گذارند رویش. کمی نفت و آتش را مشتعل می‌کنند؛ ساج را می‌گذارند روی سنگ‌ها. گرما به جانش می‌نشیند. دو زن نشسته‌اند دوطرف ساج. یکی چانه درست می‌کند، وردنه می‌کشد و پهن می‌کند روی ساج. دیگری می‌پزد و نان را پشت‌ورو می‌کند و حواسش است که نان نسوزد.

نهارظهر به قدر کفایت سنگین بود، اما بوی نان تازه که آمیخته بود، در بوی نعنای کوهی خیار و آویشن کوهستان، دلچسب‌ترین بوی جهان است. پنیر اعلا هم هست.

غذا‌هایی که عشایر با آن‌ها از مهمانان پذیرایی می‌کنند عمدتا به‌طور کامل از مواد طبیعی موجود شامل لبنیات، گوشت و سبزی‌های محلی تهیه شده است و شامل آبگوشت، کباب و آش دوغ است.

دام‌ها آماده رفتن به چرای دوم هستند. درچند ردیف منظم پشت‌سر هم راه می‌روند. چه نظمی دارند در بدایت زندگی، اما میزبان می‌گوید: برای این‌که گرمشان نشود و کله‌شان باد نکند، پشت سر هم می‌ایستند و سرشان را در سایه جلویی قرار می‌دهند. گوسفند اول هم هرچند دقیقه جایش را به یکی دیگر می‌دهد.

مشقِ کوچ

دانش آموزان عشایر هم با وجود همه سختی‌ها رنج کوچ را به جان می‌خرند تا رویاهایشان را به واقعیت تبدیل کنند.

تیناز یکی از همین دانش آموزان است؛ که چند روز پیش همراه خانواده ۸ نفره اش، کوچ را آغاز کرده است. حالا او فرسنگ‌ها از قشلاق دور شده و رویای معلم شدنش را در ییلاق دنبال می‌کند.

زادعلی بویری رئیس آموزش و پرورش عشایری چهارمحال و بختیاری می‌گوید: ۹ هزار دانش آموز در مناطق عشایر نشین شهرستان‌های لردگان، کیار و کوهرنگ دارد که از این تعداد ۳۰۰ دانش آموز مقاطع ابتدایی و متوسطه اول شهرستان کوهرنگ کوچ رو هستند.

امتحانات نهایی سال ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ دانش آموزان کوچرو چهارمحال و بختیاری، در بخش بازُفت و به صورت حضوری برگزار خواهد شد.

 بدون زباله، بی ریا

تولید زباله درمیان عشایر صفر است. مثل درصد بیکاری‌شان. قدیم‌تر‌ها از گون کوهی برای سوخت استفاده می‌کردند، اما اخیرا برایشان کلاس آموزشی برگزار کرده‌اند تا از سوخت فسیلی استفاده کنند و گون‌ها سر جای خودشان بمانند. دورریز نان برای مرغ و خروس‌هاست. دورریز غذا برای سگ‌ها. هیچ پلاستیکی در گستره پاکِ ییلاق دیده نمی‌شود.

عروسی در ییلاق

با عبور از دل کوه‌های زاگرس و جنگل‌های بلوط حالا وقت آن است که نامزد‌های پارسال عروس و داماد‌های امسال شوند. هر طایفه محلی را در نزدیکی روستا را در نظر گرفته و عروسی را با حضور اقوام و بستگان در آنجا برگزار می‌کند. صدای ساز و دهل و کل زنان همه جا را فرا گرفته است. البته پیشتر این جشن‌ها با جمعیت بسیار بیشتر برگزار می‌شد، اما با آمدن ویروس کرونا، جمعیت فراخوانده شده به این مراسم هم کاهش یافت.

تغییر شیوه کوچ عشایر

در سال‌های اخیر جمعیت نسبتاً قابل توجهی از عشایر به زندگی یکجانشینی روی آورده‌اند، به طوری که دیگر حتی سبک و سیاق زندگی عشایری خود را کنار گذاشته و حالتی شهرنشینی به خود گرفته‌اند.

کوچ‌رو‌های آن‌ها نیز کمتر به روش‌های سنتی کوچ می‌کنند، زیرا امروز خیلی از آن‌ها به جای اینکه چندین روز متوالی در مسیر ایل راه‌ها، سختی و مشقت‌های زیادی را متحمل شوند، کوچ را با استفاده از وسایل حمل‌ونقل به کم‌ترین زمان ممکن یعنی نیم روز می‌رسانند، اما با این حال هنوز هستند، عشایری که به دلیل نداشتن تمکن مالی قادر به استفاده از حمل‌ونقل برای کوچ کردن نیستند و هم اکنون نیز به همان شیوه‌های قدیم و با گذر از مسیر‌های سنتی کوچ یا همان ایل راه‌ها، هزار سختی و مشقت را به جان می‌خرند تا به سلامت به سر منزل مقصود برسند. این عده محدود هم‌چنان میراث‌دار واقعی سنت‌ها، آداب و رسوم عشایرند و با این شکل کوچ کردن، جلوه‌های زیبایی از کوچ را به نمایش می‌گذارند.

هم‌اکنون ۷۰ درصد عشایر چهارمحال و بختیاری کوچ خودرویی و تنها ۳۰ درصد کوچ زمینی و سنتی دارند.

تعلیف دام در مراتع چهارمحال و بختیاری ۲.۳ برابر ظرفیت است

بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار راس دام از مراتع استان چهارمحال و بختیاری استفاده می‌کنند.

آقای محمدی معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه ۶۶ درصد مساحت استان معادل یک میلیون و ۹۳ هزار هکتار را مراتع تشکیل می‌دهد، گفت: بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار راس دام از مراتع استان استفاده می‌کنند که ظرفیت مجاز مراتع استان ۶۸۰ هزار واحد دامی است.

حسین پور مدیر کل امور عشایر چهارمحال و بختیاری می‌گوید: عشایر استان تقریباً در بیش از ۷۰ درصد مراتع استان پراکنده هستند تراکم جمعیتی عشایر درمناطق شیخ علیخان تا چما، نیاکان تا بنواستکی و توف سفید از بخش مرکزی، مناطق جیرون لمی لمی و سه جو تلخدان بخش بازفت و لاخشک کوفی، چری، دلی بخش صمصامی شهرستان کوهرنگ و مناطق دیناران، میانکوه شهرستان اردل و سایر مناطق عشایری در شهرستان‌های فارسان، کیار، بروجن، لردگان و شهرکرد است.