کاروان‌سرای سردار مفخم، یادگار قاجاری بجنورد
مجموعۀ سبزه‌میدان متشکل از یک کاروان‌سرا، حمام، راسته‌بازار و چند قهوه‌خانه از آثار دورۀ قاجار در شهر بجنورد است.
کاروان‌سرای سردار مفخم، به دستور یار محمد خان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده است. سردار مفخم مقارن با دوران طولانی حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار حاکم بجنورد، گنبد، گرگان، استرآباد، جاجرم و اسفراین بود.
او در سن ۳۲ سالگی حاکم بجنورد شد تا وظیفه حفظ و دفاع از مرز‌های این ناحیه را از دست تعدی افراد و اقوام مهاجم شمال و شمال شرقی کشور عهده‌دار شود. وی در سال ۱۲۸۸ قمری ایلخان شادلو‌ها در بجنورد بود و در سال ۱۲۹۸ قمری لقب سهام الدوله به او داده شد و در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۳ قمری با تقدیم مبالغی حکومت گرگان را نیز به قلمرو حکومتی خود افزوده و در سال ۱۳۱۲ به لقب سردار مفخم نائل شد.
محدوده این مجموعه که تا محله‌های چهارشنبه بازار، پای توپ و ساربان محله را شامل می‌شود T درگذشته یکی از هسته‌های اصلی دادوستد شهر محسوب می‌شد و اهم جشن‌ها و آیین‌های اجتماعی در این محل برگزار می‌شد.
مجموعه سبزه‌میدان بجنورد یا کاروان‌سرای سردار مفخم شامل یک میدان، کاروان‌سرای قدیمی، حمام، راسته بازار و چند بازارچه به‌یادگارمانده از اواخر دوران قاجاریه و اوایل عهد پهلوی است که هم اکنون نیز اهمیت اقتصادی خود را تا حد زیادی حفظ کرده است.
این مجموعه همراه با بنا‌های شکل‌گرفته اطراف آن به‌عنوان یکی از مجموعه فضا‌های شهری که به شکل سنتی و با کارکرد تاریخی خود هنوز هم نقش خود را در ارتباطات و تعاملات شهری حفظ نموده است. از جمله مجموعه‌هایی است که در دوران قاجار در شهرستان بجنورد شکل‌گرفته است و شامل سبزه‌میدان، کاروان‌سرا، راسته بازار، بازارچه‌ها و حمام است.
این مجموعه تاریخی دارای معماری ساده‌ای بوده و مصالح به‌کار رفته در این بنا شامل آجر، ملاط ساروج و گچ است. این بنا ۵۰ متر طول و ۵۰ متر عرض دارد و در چهار طرف آن ۳۸ غرفه آجری به چشم می‌خورد که سقف آن‌ها با تیر‌های چوبی پوشانده شده است و در مقابل غرفه‌ها ایوانی سراسری به عرض ۲/۵ متر در چهار طرف کاروان‌سرا وجود دارد که به‌وسیله تاق‌های نیم‌دایره پوشیده شده و ارتباط اتاق‌های کاروان‌سرا به حیاط را مقدور می‌ساخته و ستون‌هایی به قطر ۷۰ سانتی‌متر ایوان را برپا نگه داشته است. تزئینات آن شامل قوس‌های نیم‌دایره و تزئینات آجری است.
بازارچه‌های موجود در اطراف این کاروان‌سرا که شامل مجموعه مدنظر جهت ثبت است در امتداد شرقی، غربی، شمالی و جنوبی کاروان‌سرا قرار دارد که فصل تمایز راسته بازار در امتداد شمالی، جنوبی بنای کاروان‌سرا بوده و با این حرکت در راسته بازار به سمت شمال به تقاطع یک بازارچه دیگر در امتداد شرق به غرب برخورد می‌کنیم.
دکان‌های شکل‌گرفته در این بازارچه دارای درب‌های چوبی بوده و سر درب این حجره‌ها و دکان‌ها دارای تزئینات آجرکاری و قوس‌های جناغی است. از دیگر فضا‌های موجود در این مجموعه بوستان سبزه‌میدان است که مطالعه، شناخت و احیای آن با فرم سنتی می‌تواند نشانگر یکی از بهترین مجموعه‌های تاریخی - فرهنگی در دل بافت شهری تاریخی است.
حمام مجموعه نیز که یکی از فضا‌های مرتبط با کاروان‌سرا و مجموعه بوده است جزء بنا‌های موردمطالعه و بررسی در این مجموعه است که الگوی قرارگیری فضا‌های مرتبط به لحاظ کارکردی است. درگذشته بنا‌ها با توجه به نیاز‌ها در جهت رفع آن‌ها و با درنظرگرفتن سهل‌الوصول بودن دسترسی شکل‌گرفته است که در این مجموعه نیز قرارگیری راسته بازار، بازارچه‌ها، حمام، سبزه‌میدان و قهوه‌خانه‌های پیرامون کاروان‌سرا دلیلی بر این مدعی است.
بنا‌هایی که از گذشته به یادگار مانده‌اند و همچنین فرهنگ‌های شکل‌گرفته با تأثیرپذیری از فضا‌های شهری می‌بایست به‌عنوان یادمان‌های فرهنگی کشورمان حفظ و احیا گردد. مجموعه سبزه‌میدان همراه با کاروان‌سرا، حمام، بازارچه‌ها و قهوه‌خانه‌های اطراف آن‌یکی از الگو‌های زیبای برجامانده از ارتباطات و تعاملات انسان و محیط پیرامون آن را یادآور می‌شود و همین امر ضرورت حفظ، احیاء و شکل‌گیری مجدد فضا‌های این مجموعه را دوچندان نموده است.
بارزترین ویژگی معماری کاروان‌سرا که مخصوص دوره قاجار است تزئینات آجری به‌کاررفته در بنا و استفاده از قوس‌های نیم‌دایره‌ای است که ایوان غرفه‌ها را پوشش می‌دهند. در بالای این قوس‌ها یعنی در گوشه‌ها یا لچکی آن تزئینات آجری به‌صورت خفته‌وراسته و آجر‌های قالبی برجسته تزئین شده است.
در حاشیه بیرونی کاروان‌سرا ۱۱ غرفه وجود دارد که پنج غرفه در سمت راست و شش غرفه در سمت چپ جای گرفته است که به هنگام ورود به محوطه کاروان‌سرا از راهرویی می‌گذرد که در طرفین آن پنج غرفه وجود دارد و بعد از آن وارد حیاط بزرگی می‌شود که اطراف آن را غرفه‌هایی احاطه کرده‌اند. سطح حیاط مرکزی تقریباً به‌اندازه ۲۰ سانتی‌متر از سایر فضا‌ها پایین‌تر است و احتمال دارد برای کف‌سازی از آجرفرش یا سنگ‌فرش و برای نازک‌کاری در داخل غرفه‌ها از گچ استفاده شده باشد.
درگذشته برای ساخت بنا شیوه قرینه‌سازی به کار می‌رفته که این کاروان‌سرا نیز از این شیوه مستثنی نبوده و روبروی ورودی شرقی به قرینه احتمالاً درب دیگری وجود داشته که دهانه آن نسبت به دهانه ایوان‌های دیگر بزرگ‌تر بوده و همچنین در سمت راست و چپ آن چنین حالتی تکرار شده است.
در ضلع جنوبی کاروان‌سرا حیاطی به شکل باغ وجود دارد که درگذشته محل نگهداری حیوانات بوده است و اکنون بلااستفاده و تقریباً مخروبه است. ورودی‌های شمالی (سمت راست) و غربی (روبرو) نیز مسدود شده است و در مقابل هرکدام از غرفه‌ها ایوان‌هایی به عرض حدوداً ۲/۵ متر قرار دارد که دارای تاق‌های قوسی شکل است که قوس درب‌های ورودی بزرگ‌تر بوده و برای تزئینات آن از آجر به‌صورت ساده استفاده شده است.
حمام مجموعه نیز با فرم حمام‌های سنتی طراحی شده و از دو قسمت تشکیل می‌شود. در این حمام پس از ورودی که به‌صورت راهروی باریکی تعبیه شده است وارد سربیشه می‌شویم که دارای یک فضای هشت ضلعی است و پس از عبور از آن وارد گرم‌خانه نیز می‌شویم. سیستم گرمایی حمام نیز همانند بسیاری از دیگر حمام‌های تاریخی و سنتی است و گرمای موردنیاز حمام به‌وسیله کانال‌هایی که در کف حمام تعبیه شده، حرارت و گرمای ناشی از سوخت کوره را به دیگر قسمت‌ها منتقل کرده است.
