به باور محققان دوران صفویه و قاجاریه اوج ساخت آب انبارها در مناطقی همچون کاشان است و با اینکه بسیاری از این سازه‌ها تخریب شده، اما هنوز می‌توان تعدادی از آن‌ها را مشاهده کرد. بیشتر آب‌انبار‌ها در کاشان موقوفه و بر اساس فرهنگ کریمانه مردم شهر وقف شده است.
پیوند آب انبار در تمدن فلات ایران با قنات
مجتبی فاتحی، نویسنده و کاشان پژوه، در گفتگو با خبرنگار ما گفت: آب انبار در تمدن فلات ایران بیش از دو هزار سال قدمت دارد و می‌توان گفت آب انبارها به نوعی با قنوات پیوند خورده اند.
او گفت: در فرهنگ ایرانیان باستان احترام به عناصر چهارگانه به ویژه آب به عنوان عنصر حیاتی، امری مقدس و آلوده کردن آب، گناه است؛ در تمدن اسلامی هم که آب انبارها در کنار مساجد، کاروان سرا‌ها و حمام‌ها با نیت خیرخواهی و ساخته می‌شد که شاهد این مطلب را می‌توان در آب انبار‌های کوچک و بزرگ شهر‌هایی مثل کاشان، یزد، سمنان، طبس و شاهراه خراسان بزرگ دید.
این کاشان پژوه معتقد است از طرف دیگر ساخت و توسعه آب انبارها در فرهنگ عاشورایی شیعیان با آیین‌هایی مثل سقایی و سقایت همراه شد و وجهه‌ای مذهبی و آیینی یافت.
به گفته فاتحی، فرهنگ سیراب کردن تشنگان به ویژه در شهر‌های کویری مانند کاشان از بهترین خیرات به شمار می‌رفته و خیران و تجار بنام در این امر پیش قدم می‌شدند.
او می‌گوید: دوران صفویه و قاجاریه، دوران شکوه معماری خیرخواهانه به ویژه ساخت آب انبارها در کنار بنا‌های مذهبی، بقاع متبرک و مرکز محلات بوده و آب انبار‌های زیارت پنجه شاه، حبیب موسی، مسجد میانچال و محله کوشک صفی کاشان از یادگار‌های همین دوران است.
بزرگترین آب انبار کاشان آب انبار حاج سید حسین صباغ در بازار رنگرز‌ها و متعلق به دوره صفویه است.
کوچکترین آب انبارها نیز آب انبار مثقال در خیابان علوی با ۲۰۰ متر مکعب گنجایش و آب انبار میرنشانه (میرسیدعلی) در گذر حبیب موسی (ع) از دوره صفویه با ۱۵۰ متر مکعب گنجایش است.
احیای آب انبارها برای حفظ کارکرد فرهنگی اجتماعی آن‌ها
این راهنمای نمونه گردشگری می‌گوید: آب انبارها، فقط سازه‌ای معماری برای تامین عنصر حیاتی آب نیست، بلکه با اصالت‌های فرهنگی و مذهبی عجین شده و در ساخت آن‌ها از علوم معماری تا شیمی (برای ترکیب ساروج بدنه مخزن) و طب (حفظ سلامت آب) مورد توجه قرار گرفته است.
فاتحی می‌گوید: آب انبارها در محلات قدیمی شهر‌های کویری مانند کاشان کارکرد خود را حفظ کرده و خیران، هر ساله داوطلبانه، آن‌ها را آبگیری می‌کنند.
به اعتقاد او مرمت، بازسازی و احیای آب انبارها برای حفظ کارکرد فرهنگی اجتماعی آن‌ها در دل شهر‌ها ضروری است و حتی دانش پدافند غیرعامل هم بر این امر برای حفظ ذخایر حیاتی آب تاکید می‌کند.
این کاشان پژوه، احیای آب انبار صفوی دارکوب در مسیر منتهی به بازار پانخل را از نمونه‌های موفق احیای آب انبارها مثال می‌زند و می‌گوید: این سازه از سال ۹۸ با تغییر کاربری، پاتوقی برای اجرای برنامه‌های نمایشی سنتی مانند نقالی، شاهنامه خوانی و تعزیه خوانی شده و کارکرد اجتماعی فرهنگی پیدا کرده است.
آب انبارها، سازه‌های غریب امروز
آب انبارها در کاشان بسیار غریب هستند. این را احمد دانایی‌نیا سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان می‌گوید و معتقد است با اینکه تعدادی از این بنا‌های عام المنفعه همچنان قابل استفاده است، اما شمار قابل توجهی از آن‌ها مورد بی مهری قرار گرفته است.
او می‌گوید: با توجه به موقوفه بودن تعدادی از آب انبارها قصد داریم با همکاری اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان این سازه‌ها را احیا و ساماندهی کنیم و آن بخش از آب انبارها را که هنوز قابل استفاده است، با پمپاژ آب زنده کنیم.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان می‌گوید: آب انبار‌هایی را هم که امکان ذخیره آب ندارند می‌توان به کانون‌های فرهنگی محلی تغییر کاربری داد.
به گفته دانایی‌نیا در مواقع اضطراری و به طور خاص زلزله می‌توان از فضای آب انبارها به عنوان یک سازه پدافند غیرعامل استفاده کرد.
او معتقد است ذات معماری آب در فرهنگ معماری ایرانی- اسلامی مقدس است و در واقع معماری آب مثل آب انبارها، سقاخانه‌ها، یخچال‌ها، سیپک‌ها و مواردی از این دست، نماد هویت دینی و ملی ماست.
۷۰ درصد آب انبارها آبگیری می‌شود
مسلم محمودزاده رئیس اداره اوقاف و امور خیریه کاشان گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد در تمام ایران فقط کاشان است که همچنان آب انبار‌های آن همان کاربری تامین آب آشامیدنی را حفظ کرده اند و هر ساله حدود ۷۰ درصد آن‌ها آبگیری می‌شود.
برای بررسی چگونگی آبگیری آب انبار‌های کاشان و اقدامات لازم، نشستی با حضور رئیس مرکز مدیریت بحران فرمانداری، دبیر کمیته سقایت شهرستان، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مدیر آب و فاضلاب، شهرداری و مرکز بهداشت در فصل زمستان برگزار شد.
او می‌گوید: بر مبنای این نشست، نظافت آب انبارها و آماده سازی آن‌ها با مسئولیت کمیته سقایت است و نظارت بر سلامت و مقدار آب مورد نیاز هر آب انبار با اداره آب و فاضلاب است؛ نمونه گیری‌های مستمر از آب را مرکز بهداشت برعهده دارد و شهرداری هم متولی حمل آب است.
به گفته رئیس اداره اوقاف و امور خیریه کاشان، حدود ۱۵ تانکر آب، نیاز است تا ذخیره مورد نیاز یک سال هر آب انبار تامین شود.
نبود ردیف بودجه برای مرمت آب انبارها
محمودزاده می‌گوید: برخی از آب انبارها دارای موقوفات هستند و درآمد آن صرف مرمت سازه می‌شود، اما بیشتر آب انبارها را باید با اعتبار دولتی مرمت کرد که در سال‌های گذشته مکاتبات ما برای تخصیص اعتبار بی نتیجه بوده است.
به گفته او هیچ ردیف اعتباری چه در اوقاف چه در فرمانداری برای مرمت و احیای آب انبارها وجود ندارد و آنچه هم که به میراث فرهنگی تخصیص می‌یابد بسیار ناچیز است.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه کاشان می‌گوید: با کمک خیران، شهرداری و میراث فرهنگی برخی اقدامات مرمتی انجام شده، اما این اقدامات جوابگوی تمام آب انبارها نیست.
محمودزاده می‌گوید: با اینکه بیشتر آب انبارها فاقد وقفنامه هستند، اما چون با کمک خیران و به همت مردم ساخته شده اند، اموال عمومی و عام المنفعه محسوب می‌شوند.
به گفته او، با این حال برخی از مردم بدون ملاحظه اقدام به تخلیه زباله و نخاله در آب انبارها یا برخی از مجاوران، در حریم آب انبارها و ساخت و ساز می‌کنند؛ برخی نیز تصرفاتی روی پشت بام آب انبارها دارند که موجب به خطر افتادن جان مردم و خسارت رسیدن به مخازن، سردر و راهروی آب انبارها می‌شود.
سامانه آب انبار‌های کاشان قابلیت ثبت جهانی را دارد
مسعود عطارها دبیر کمیته سقایت کاشان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: آب انبار سازه‌ای آبی است که هم با فناوری ایرانی ساخته شده و هم مطابق با ارزش‌های شیعی ماست و از آنجا که سامانه آبرسانی آن، پایدار و خلل ناپذیر حتی در بحران هاست قابلیت ثبت جهانی دارد.
به گفته او، دو سامانه دقیق و متناسب با اقلیم منطقه، تامین آب آشامیدنی کاشان و دفع آب زاید از هفت قنات و چشمه‌های اطراف کاشان را برعهده داشته و آب از طریق سیپک‌ها بازیافت می‌شده که در دنیا بی‌نظیر است.
دبیر کمیته سقایت کاشان می‌گوید: تا دهه ۳۰ آب کاشان از آب انبارها تامین می‌شد، اما پس از لوله کشی شهری، آب انبارها متروک شد؛ البته از دهه ۵۰ به دلیل سختی و سنگینی آب بار دیگر آب انبارها از آب سبک و گوارای چاه صفی آباد به طور مستقیم آبگیری شد.
به گفته عطارها، در نیم قرن گذشته بر اثر زمین خواری و دخل و تصرف‌هایی که در حریم آب انبارها شد، سقف و فضای روی آب انبارها در غفلت ادارات متولی یا غیر قانونی ساخته و یا بدون مجوز تخریب شد و حتی سه سال پیش آب انباری در اجرای طرح بازآفرینی بافت تاریخی ویران شد.
او می‌گوید: برگرداندن حریم آب انبارها از برنامه‌های کمیته سقایت است.
کمیته حفظ، احیا و بهسازی آب انبار‌های تاریخی کاشان در قالب سازمانی مردم نهاد و با حضور تعدادی از دستگاه‌های اجرایی در سال ۷۲ تشکیل شد و با توجه به افزایش مطالبه مردم برای استفاده از آب انبارها و نظارت بر توزیع و سلامت آب، در سال ۸۴ به کمیته سقایت (آب رساندن به عطشان) تغییر نام داد.
احیای ۳۵ آب انبار متروک کاشان
به گفته دبیر کمیته سقایت کاشان، برای حفاظت، احیا و ساماندهی آب انبارها سه طرح کوتاه، میان و بلند مدت تدوین شد که طرح کوتاه مدت برپایه نظارت بر استفاده از آب انبارها، طرح میان مدت، شامل تصفیه فیزیکی آب و انتقال آن از چشمه و قنات به آب انبار و طرح بلند مدت بر محور باززنده سازی همه مجاری انتقال مستقیم آب به آب انبارهاست.
عطارها می‌گوید: با اجرای کامل طرح کوتاه و میان مدت که اکنون در نیمه آن هستیم، علاوه بر آبگیری ۶۳ آب انبار حاشیه شهر، ۳۵ آب انبار تاریخی با کمک اعضای کمیته و خیران احیا شده است.
او می‌گوید: ۹۰ آب انبار در بافت تاریخی شهرستان کاشان وجود داشته که چهار دهنه آن به دلیل خیابان کشی‌ها از بین رفته است.
ساماندهی سازه‌های آبی دیروز با فناوری امروز
ساماندهی سازه‌های تاریخی انتقال و توزیع آب با فناوری امروز، طرحی است که دبیر کمیته سقایت کاشان از تصویب آن در کارگروه‌های ملی حفاظت از منابع آب و سازگاری با کم آبی خبر می‌دهد و می‌گوید: این طرح متناسب با اقلیم کویری است و اگر اعتبار لازم به آن تخصیص داده شود، در بلند مدت به احیای آب انبارها و تاب آوری در برابر بحران کم آبی کمک می‌کند.
عطارها می‌گوید: با توجه به استاندارد‌های جهانی مصرف آب اگر چه اکنون کاشان فقط چشمه صفی‌آباد را برای تامین نیاز آب انبار‌های تاریخی شهر با گنجایش کامل، ۳۰۰ تا ۲ هزار و ۵۰۰ متر مکعب و در کل ظرفیت ۴۰۰ هزار متر مکعب دارد، اما همین ظرفیت معادل ظرفیت سد شیخ بهایی است.
او معتقد است بنابراین در بحران احتمالی، کاشان تنها شهر ایران است که با توجه به این ظرفیت ذخیره آب انبارهایش می‌تواند تا ۶ ماه با استاندارد‌های سازگاری با کم آبی دوام بیاورد.
لزوم تشکیل پایگاه حفاظتی آب انبار‌های تاریخی
دبیر کمیته سقایت کاشان نظام توزیع آب و بهره‌برداری از آن در بافت تاریخی از طریق آب انبار را نیازمند راه‌اندازی پایگاه حفاظتی آب انبار‌های تاریخی می‌داند و می‌گوید: این امر به بازیابی شخصیت مستقل و حقوقی اب انبارها و هموار شدن مسیر ثبت جهانی آب انبار‌های ثبت ملی می‌انجامد.
عطارها می‌گوید: دبیر کمیته سقایت کاشان، ۲۶ آب انبار ثبت شده در فهرست آثار ملی و همه آب انبار‌های بافت تاریخی کاشان موقوفه هستند، اما متاسفانه هیچکدام از وقف نامه‌ها و رقبه‌ها در دسترس نیست.
او به رایزنی‌ها برای جذب اعتبار مرمت و احیای آب انبارها می‌پردازد و می‌گوید: در سال ۸۲، مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان برای احیای آب انبار‌های کاشان مصوب شد، اما این رقم به دلیل انحلال سازمان مدیریت و برنامه ریزی در دولت وقت تخصیص نیافت نشد. ضمن اینکه اعتبار ۲۵۰ هزار دلاری هم که در همان سال در قالب برنامه عمران ملل متحد به تصویب رسید مسکوت ماند.
سامانه تامین، انتقال، توزیع، ذخیره سازی و بهره‌برداری آب در آب انبارها به عنوان سازه‌هایی تاریخی و مبتنی بر دانش نیاکان ما قابلیت ثبت ملی و حتی جهانی را دارد. آب انبارها اگر احیا شوند همچنان می‌توانند کارکرد‌های گذشته خود را داشته باشند و به جذب گردشگر هم کمک کنند.
نکته دیگر اینکه، آب انبارها که درگذشته بر اساس عرف وقف اداره می‌شد امروز باید با حمایت دولت دارای ردیف اعتباری و به عنوان دارایی و سرمایه مردم و کشور تلقی شود.
گزارش از حرمت سادات متولی
