قنات قصبه از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخت دست بشر و نمادی از همنوایی بشر با طبیعت است که از جا‌های دیدنی گناباد به شمار می‌آید و در حاشیه جنوب‌غربی شهر و کیلومتر یک مسیر گناباد به کاخک و در فاصله ۲۷۱ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است.

قنات قصبه گناباد که مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز واقع شده است.  

این قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارد.

حفر کانالی بدین عظمت با ژرفای مادر چاه ۳۴۰ متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاکبرداری در عمق ۳۰۰ متری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر با شیب‌بندی از زمان هخامنشیان، یک شاهکار بی‌نظیر در سراسر جهان است.

این قنات شگفت‌انگیز یکی از پر آب‌ترین قنات‌های ایران بوده و دبی آب آن که حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه است، تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.

این قنات با تدبیر سازندگانش چنان ساخته و پرداخته شده است که سالیان سال از دست دشمنان طبیعی و غیرطبیعی خود در امان بوده و ۲۵۰۰ سال آب منطقه را تامین کرده است.

قنات قصبه یکی از بهترین مکان‌های گردشگری محسوب می‌شود و هر ساله بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب می‌کند.

هم اکنون ۵۰۰ متر اولیه قنات قصبه جهت بازدید مورد بهربرداری گردشگری واقع شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکم‌سازی و ایجاد امکانات رفاهی است.

۶۰ درصد از چاه‌های قنات مسدود شده و ۴۰ درصد آن‌ها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است.

قنات قصبه روح سرگردان دارد

دسته ای  از افراد محلی بر این باورند که به دستور پادشاه مردان را وادار به حفر قنات می کردند.  به خاطر شرایط سخت و دشوار و نبود کافی هوا تعداد زیادی از آنان هنگام حفر و لایروبی کشته شدند و هیچ اثری از آنان باقی نماند. آن ها با لباس های سپید مانند کفن به داخل قنات می رفتند زیرا همیشه احتمال آن وجود داشت که زنده بر نگردند. این مردان تبدیل به ارواح سرگردانی شدند که در میان این تونل ها زندگی می کنند.

ساخت قنات قصبه کفاره ای برای گناهان

بعضی ها برای این افسانه معتقد اند که بهمن از پادشاهان کهن ایران پس از ارتکاب یک گناه بزرگ خود را لایق سلطنت ندید، اما موبدان رای دادند که او برای کفاره گناه خود می‌ تواند یک کار نیک انجام بدهد که خیر آن به عموم برسد. بهمن، هزار قنات در مکان‌ های بی ‌آب اطراف فرمانروایی خود احداث کرد که قنات مهم قصبه گناباد از آن جمله است.

حفارانی با قدهای بسیار بلند

همچنین تعداد دیگری دیگری محلی ها چنین افسانه سلام را نقل می‌کنند، که به خاطر فاصله زیاد بین ردپاهایی که در کف قنات دیده می شوند این نظریه مطرح شد که حفاران این قنات حداقل ۲۰ سانتی متر بلندتر از انسان های امروزی بودند. البته به خاطر به خاطر از بین رفتن بعضی از رد پاها، باز کردن چاه های جدید و یا خطا در اندازه گیری نمی تواند علتی علمی باشد.

استفاده ابزاری از دیوها برای ساخت قنات

برخی دیگر از افسانه ها می گویند پس از احتیاج بسیار مردم به آب، شخصی به نام طاهر آب شناس راه کاری برای حل مشکل پیدا کرد. او به دیوها دستور داد  مجرایی بکنند و از بالا دست به سمت پایین ‌دست آب را هدایت کنند و قنات از آن‌ جا به وجود آمد.

سازندگان این قنات چگونه زنده می‌ماندند؟

تحقیقات نشان داد که برای ایجاد هر قنات قبل از این که مقنی ها وارد زمین شوند، یک حلقه چاه می کندند تا به هوای تازه دسترسی داشته باشند.

و برای اینکه دچار دم‌گرفتگی نشوند کمی سرکه کف قنات می‌ریختند که با خاک رس ترکیب شده و واکنش نشان می‌داد، در نتیجه تولید اکسیژن می‌کرد. همچنین اگر مقنی در حین کار دچار دم‌گرفتگی می‌شد ظرف سرکه را مقابل بینی مقنی می‌گرفتند تا دوباره بتواند هوشیاری خود را بدست آورد.

اما به هر حال هنگام حفر قنات چندین نفر کشته می شدند. هنگامی که ضخامت سنگ های دیواره بیشتر می شد و در حال بازگشایی مسیر بودند احتمال سقوط سنگ وجود داشت.