داغ عاشورا و کربلا نه زمان می‌شناسد و نه محدود به جغرافیا و مکان خاصی است. در این میان حرم‌های مقدس حضرات معصومین (ع) به ویژه بارگاه آسمانی حضرت رضا (ع) از دیرباز، مامن و خاستگاه سوگواران سید و سالار شهیدان بوده است.

طبق اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد کتابخانه آستان قدس رضوی، بیش از دو هزار سند که قدیمی‌ترین آن‌ها بیش از ۴ قرن قدمت دارد از برگزاری باشکوه و پیوسته آیین‌ها و رسوم خاص عزاداری ویژه عاشورا در این آستان ملک پاسبان حکایت دارد. در گزارش پیش رو با این اسناد و آئین‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.

ماجرای قدیمی‌ترین سند

زهرا فاطمی مقدم مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این باره از وجود حدود ۲ هزار سند از دوره صفویه تا پایان دوره قاجار در این مجموعه سخن گفت: که به عزاداری‌ها در ماه محرم در حرم مطهر امام رضا (ع) اشاره دارد.

او قدیمی‌ترین سند در مورد عاشورا از میان این اسناد را متعلق به سال ۱۰۱۱ هجری قمری در دوره صفویه عنوان کرد که ۴۳۳ سال قدمت دارد. در این سند به تعطیلی حمام آغچه از موقوفات آستان قدس رضوی و تعطیلی دکان ها، مکتب خانه حرم و سایر فعالیت‌های جاری و عادی در روز عاشورا اشاره شده است.

لباس عزا بر تن خورشید

برای ورود به ماه محرم‌الحرام و انجام عزاداری سید و سالار شهیدان، مجموعه‌ای از آداب و رسوم در بارگاه مطهر رضوی، مطابق دستور متولی وقت (تولیت) این آستان مبارک به کارکنان مرتبط و مسئول ابلاغ می‌شده که سیاه‌پوشی گنبد طلای حرم مطهر رضوی و گلدسته‌ها، مفروش کردن رواق‌ها و محل روضه‌خوانی برای مرثیه‌سرایی حضرت اباعبدالله الحسین (ع) از جمله این آداب بوده است.

او قدیمی‌ترین خبر در مورد مراسم بارگاه منور حضرت ثامن‌الحجج (ع) به روایت اسناد تاریخی موجود در آرشیو گنجینه رضوی متعلق به سال ۱۲۷۴ قمری در دوره قاجار عنوان کرد و افزود: از این تاریخ به بعد تقریباً هر ساله ایوان‌های طلای صحن عتیق و جدید (صحن آزادی فعلی) و گلدسته‌های طلا و دور تا دور ضریح مطهر امام هشتم (ع) جمعاً با ۱۲ تخته پارچه مشکی سیاه پوش می‌شده است.

نخل‌بندی، نماد تابوت شهدای کربلا

مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی گفت:همچنین در اسناد برجای مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی دوره صفویه و افشاریه اطلاعاتی در مورد اجرای مراسم نخل‌بندی در حرم امام رضا (ع) در روز عاشورا به چشم می‌خورد. در حالی که امروزه مراسم نخل‌بندی در حوزه مرکزی ایران رواج بیشتری دارد و در شهر‌هایی مانند مشهد به دست فراموشی سپرده شده است.

او به مقدمات مراسم نخل‌گردانی اشاره دارد که تزیین و آرایش نخل و به دیگر سخن «نخل‌بندی» از جمله ضروریات آن به حساب می‌آمد.

فاطمی مقدم قدیمی‌ترین خبر در مورد نخل‌بندی در حرم رضوی را مربوط به عاشورای سال ۱۰۶۷ قمری بیان کرد: معمولاً قبل از آغاز مراسم، نخل‌ها را با وسایل مختلفی از جمله پارچه، آینه، کاغذ الوان، ورق نقره و طلا و دیگر زیورآلات تزیین می‌کردند تا هنگام حمل آن از شکوه و جلوه خاصی برخوردار باشد.

اجرای مراسم‌های آیینی

اجرای مراسم‌های آئینی و مذهبی در قالب روضه خوانی، سینه‌زنی، خطبه‌خوانی و شمع‌گردانی در صحن عتیق (با نام کنونی صحن انقلاب) در شب عاشورا، حضور دسته‌جات عزاداری در حرم رضوی و نیز حمل وسایل و نماد‌های گوناگون از ارکان باشکوه آداب و رسوم سوگواری محرم و صفر در حرم مطهر امام رضا (ع) بوده که این آیین همچنان در شکل‌های مختلف در ایام عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) برگزار می‌شود.

آنچه در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود اعم از شب‌های قدر، مناجات‌خوانی، آئین‌های نقاره‌خانه و بسیاری مراسمات دیگر براساس اسناد موقوفاتی برای آن تداوم یافته که هزینه‌ها و خرج کرد‌های هر کدام از این مراسم بر اساس موقوفات آن مشخص شده است.

اسنادی که در آستان قدس رضوی وجود دارد گویای تاریخ کهن این نهاد است و کمتر نهاد فرهنگی و مذهبی در دنیا وجود دارد که از این جهات بتوان با این آستان مقدس مقایسه کرد.

آنچه بیان شد و مطالب مشابه آن نشان می‌دهد که آستان قدس رضوی از ابتدای شکل گیری تاکنون اهتمام جدی نسبت به برپایی آئین‌های مذهبی برای پاسداشت یاد امامان شیعه داشته است؛ امری که امروزه نیز با اهتمام بیشتر همچنان ادامه دارد.

منبع: تسنیم