تعزیه نوعی شبیه‌سازی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی و همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر و ... ایفای نقش می‌کنند. بیشترین تعزیه‌ای که داستان خراسان شمالی اجرا می‌شود تعزیه حضرت عباس و بعد از آن تعزیه حضرت علی‌اکبر است. تعزیه در این استان به‌صورت یک سنت و فرهنگ درآمده است.

 عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه‌ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسمی است که در طول تاریخ به‌عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

یکی از مهم‌ترین رسم‌های محرم، تعزیه‌خوانی است، تعزیه هنر بومی و مذهبی است که متعلق به مردمانی به دل‌های گره‌کرده به اسلام و ائمه است. تعزیه در لغت به معنای سوگواری و برپا شدن مراسم عزاداری به یادبود درگذشتگان است تعزیه به معنای خاص یک نوع نمایشی شکل‌گرفته از درون آیین‌های سوگواری عاشورا است که آیینی، روایی، منظوم، موسیقایی، مبتنی بر قرارداد و نماد‌های آشنای مخاطب اجرا می‌شود.

تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام می‌گیرد تعزیه صرفاً به تشریح وقایع کربلا نمی‌پردازد و طیف وسیعی از صحنه‌های تاریخی صدر اسلام و حتی حوادث عصر پیامبران و نیز وقایع امامان پس از امام حسین (ع) را در برمی‌گیرد. بااین‌حال، کربلا کانون و هسته اصلی این نمایش است و در هرکدام از مجالس تعزیه قبل و بعد از عاشورا به حوادث نینوا گریز زده می‌شود.

تعزیه علاوه بر دارابودن مفاهیم و مضامین عمیق مذهبی، دینی و درعین‌حال از پیام عمیق و کانال صحیح و قوی اثربخش فوق‌العاده زیادی بر مخاطبان خود داشته و همواره این ارتباط به دلیل غنای محتوایی و اثربخشی آن دائماً قوی‌تر زنده‌تر و پویاتر و پرجاذبه بوده و در یک سیر تاریخی ریشه عمیق در نهاد جامعه دوانده و عمق و عرض و پهنای آن تمام محیط را فراگرفته است.

یکی از آیین‌های عزاداری ایام سوگواری محرم در استان خراسان شمالی، تعزیه است که هرساله این استان مذهبی را میزبان خیل عظیمی از عزاداران و مشتاقان معرفت اباعبدالله (ع) از گوشه‌وکنار جمع می‌کند. در این استان هرسال در ماه محرم و ماه صفر اهالی در قالب مجالس تعزیه را اجرا و به عزاداری می‌پردازند.

نحوه برگزاری مراسم

مراسم عزاداری آئینی تعزیه هرساله در استان خراسان شمالی با بیشترین نفرات، تجهیزات و سواران بر اسب و شتر در ایام محرم در شهر‌ها و برخی از روستا‌های این استان برگزار می‌شود که می‌توان به شهر‌های بجنورد، اسفراین، فاروج، شیروان، جاجرم، گرمه، درق و همچنین به روستا‌های زیارت، دوین، اله آباد و… اشاره کرد.

تعزیه‌ها در استان خراسان شمالی دو صورت ثابت دارند یکی صورت مجلس و جداگانه که در تکیه‌ها و مکان‌ها برگزار می‌شود و یکی هم که در یک میدان گاهی بزرگ و به‌صورت هم‌زمان است. موضوعات اجرای نمایش‌های تعزیه در استان خراسان شمالی بسیار متنوع و گسترده است که از جمله آن می‌توان به «شهادت طفلان مسلم»، «شهادت امام حسین (ع)»، «شهادت حضرت عباس» و «شهادت حر» اشاره کرد.

برپای‌دارنده اصلی تعزیه را بانی و گرداننده آن را تعزیه‌گردان و بازیگران آن را شبیه‌خوان یا تعزیه‌خوان می‌نامند. نقش‌های زنان را نیز جوانان تازه سال و نازک صدا بازی می‌کنند.

شبیه‌خوان‌هایی که نقش اولیا و یاری دهندگان دین را می‌آفرینند اولیا خوان / مظلوم / انبیا خوان نامیده می‌شوند، و کسانی که نقش اشقیا و دین‌ستیزان را بازی می‌کند اشقیا خوان یا ظالم خوان‌اند

لباس‌های مورداستفاده در تعزیه شامل قبا، شلوار، شال کمر، چپیه، آگال، دوربند و شال غمامه، یشماق (پوشیه زنانه)، پیراهن، پاپوش (چکمه) و… است که این لباس‌ها متناسب با نوع پوشش در آن دوران طراحی شده است. اولیا خوان‌ها جامه سبز یا سیاه بر تن می‌کنند و اشقیا خوان‌ها لباس سرخ.

روش اجرای مجلس تعزیه

به‌محض گردآمدن عده‌ای تماشاگر در محل برگزاری نمایش شبیه خانی، شیپورچی و طبال مارش‌های مختلفی را می‌نوازند و بدین ترتیب شروع تعزیه را اعلام می‌کنند.

شبیه‌خوانی که از شخصیت‌های شناخته‌شده‌تر نمایش است، ابیاتی چند را به‌عنوان درآمد می‌خواند و سپس معمولاً با به اجرا درآمدن پیش‌خوانی نمایش مجلس اصلی آغاز می‌گردد. شبیه‌خوان‌ها برای آسانی ادامه، مطلب مربوط به نقش خود، معمولاً به هنگام اجرا، تکه کاغذی به نام فرد، در دست دارند که در آن‌ها مصراع‌های آخر نقش طرف مقابل یا نخستین مصراع از ادامه نقش خود یادداشت شده تا بتوانند به‌موقع و بی‌هیچ زحمتی نقش‌آفرینی خود را دنبال گیرند.

نمایش تعزیه معمولاً بر بالای سکویی اجرا می‌شود که نشان از رتبه بالا و سرزمین مقدس کربلا و جایگاه بلند اولیای خداوند است و در تکنیک اجرایی تعزیه به‌هیچ‌روی اشقیا بر بالای این سکو راه پیدا نمی‌کنند. در نمایش‌های تعزیه اولیا خوانان به شعر و آواز سخن می‌گویند و اشقیا خوانان با کلام و جملات خشن، سخن‌سرایی می‌کنند.

در پایان مراسم شبیه‌خوانی نیز بانی تعزیه بر قاتلان سیدالشهدا لعن و نفرین فرستاده و عزاداری و سینه‌زنی در آن مصیبت توسط حاضران صورت می‌پذیرد.