خلیج فارس برای همه ایرانی‌ها جایگاهی دیگر دارد تا جایی که حتی تعرض به نامش را نیز بر نمی‌تابند؛ اما پاسداری از این عرصه سرزمینی نه تنها در برابر تعرض‌های خارجی که در محدوده‌ای نزدیک‌تر، در حوالی میادین و خطوط انتقال نفت ضرورت دارد.

استان بوشهر با بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک با خلیج فارس مهمترین نقش را در حفاظت از این پهنه ارزشمند به عهده دارد، تاریخ بار‌ها شاهد حراست دلیران ایرانی از وطن در برابر بیگانگان متجاوز به مرز‌های آبی این خطه بوده است، اما به رغم همه تلاش‌ها، هنوز پای حفاظت از دریا در برابر آلاینده‌ها می‌لنگد.

چهار میدان نفتی در محدوده آب‌های استان بوشهر فعال است که نقش بالایی در صادرات و ثروت کشور دارد و به اذعان دستگاه‌های متولی مانند اداره کل بنادر و دریانوردی و اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر، فرسودگی تجهیزات بویژه خطوط انتقال این سکو‌های نفتی و رعایت نکردن ملاحظات زیست محیطی در هنگام اکتشاف و دیگر عملیات مهمترین و بیشترین آلوده کننده محیط زیست خلیج فارس است.

خلیج فارس پارسال ۴۳ بار به نفت آلوده شد

هر چند دیگر عوامل مانند تخلیه یا نشت سوخت شناور‌ها هم از آلاینده‌های پر تکرار این پهنه دریایی است، اما آنطور که مسئولان امر می‌گویند هیچکدام به پای میزان آلودگی میادین نفتی نمی‌رسد.

فهرست مهمترین خبر‌های استان بوشهر را که مرور کنیم رخداد ناخوشایند آلودگی نفتی خلیج فارس به طور مداوم در آن قرار دارد؛ اما از آنجا که سازمان بنادر و دریا نوردی نماینده سازمان جهانی دریانوردی در ایران است و همسو با کنوانسیون‌های بین‌المللی و متکی قوانین داخلی مانند قانون حفاظت از رودخانه‌ها و دریا‌های قابل کشتیرانی سال ۸۹ مقابله با آلودگی‌های نفتی در آب‌های کشور را به عهده دارد، برای دریافت آماری دقیق‌تر، میزان آلودگی نفتی خلیج فارس در استان بوشهر را از اداره کل بنادر و دریانوردی این استان جویا شدیم.

رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر می‌گوید: در سال ۱۴۰۰ از ۴۷ مورد عملیات مقابله با آلودگی در این استان، ۴۳ مورد مربوط به آلودگی‌های نفتی بوده است؛ به گفته حجت خسروی از این شمار ۱۲ مورد نشت از میادین نفتی، ۲ مورد ناشی از غرق شدگی شناورها، ۲ مورد آتش سوزی، یک بار نشت گازوئیل و در ۳۰ مورد تخلیه غیر قانونی مواد نفتی از سوی شناور‌ها به دریا بوده است.

او در ادامه این را هم یادآور می‌شود که هرچند آلودگی‌های کوچک شامل تخلیه عمدی و سهوی از سوی شناور‌ها از نظر تعداد دفعات بیشتر است، اما آلودگی مجموع آن به پای آلایندگی‌های بزرگ و فراساحلی نشست از سکو‌ها و خطوط انتقال نفت نمی‌رسد.

به گفته رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر، این اداره کل سال گذشته بیش از ۹ هزار لیتر امحا کننده شیمیایی، بیش از ۴۰۰ عدد بوم و بیش از سه هزار پد جاذب برای جمع آوری آلودگی نفتی از خلیج فارس استفاده کرده است.

خسروی توضیح می‌دهد: سازمان بنادر و دریانوردی برای به انجام رساندن وظیفه مقابله با آلودگی‌های نفتی در دریا تیم‌های کارآمد شامل کارشناسان و نیرو‌های مجرب، شناور‌ها و تجهیزات لازم را در بخش ایمنی و حفاظت دریایی تعریف کرده است و با توجه به موقعیت بوشهر و تمرکز میادین و انتقال نفت از این استان، یکی از بهترین تیم‌های مقابله با آلودگی نفتی در اینجا مستقر است و از نظر تجهیزات نیز برای پاسخگویی به سوانح عمدی و غیر عمدی وضعیت مطلوبی دارد.

اما نکته تلخی که او به آن اشاره کرد اینکه فراتر از اهمیتی که صرف هزینه و اعتبار بسیار برای پاکسازی آلودگی نفتی از خلیج فارس دارد، آسیبی است که این لکه‌های نفتی گاه برای همیشه به این زیست بوم وارد می‌کنند.

خسروی می‌گوید: هزینه صرف شده اعزام شناور‌ها و استفاده از مواد امحا کننده برای پاکسازی هربار آلودگی بسته به وسعت لکه‌ها، فاصله آن از ساحل، مدت زمانی که گذشته است و شدت آن متفاوت است، اما اهمیتی که مهمتر خسارتی است که به محیط زیست وارد می‌شود چرا که در خوشبینانه‌ترین حالت ۲۰ درصد از این آلودگی جمع‌آوری می‌شود.

این سخن نشان دهنده اتفاقی سهمگین است که برای نجات خلیج فارس و زیستمندان آن باید هر چه زودتر چاره شود؛ علاوه بر موجودات زنده این پهنه دریایی، آلودگی نفتی به سلامت انسان و اقتصاد دریا در این سوی آب‌ها نیز ضربه‌های مهلکی وارد می‌کند.

آثار آلودگی نفتی؛ برای همه، شاید همیشگی

چنانکه رئیس مرکز اقیانوس شناسی استان بوشهر می‌گوید: محیط زیست خلیج فارس به دلیل شرایط جغرافیایی و نیمه بسته بودن، بسیار حساس است، آلودگی به مدت طولانی‌تری در این محیط می‌ماند و آسیبی قابل توجه و گاه غیر قابل جبرانی برای اجزای بوم سازگان این منطقه به همراه دارد.

به گفته مریم قائمی اثرات سمی آلودگی‌های نفتی بر جانداران دریایی به ۲ صورت حاد و مزمن خود را نشان می‌دهد به گونه‌ای که گاه در کوتاه مدت و در عرض چهار روز منجر به تلف شدن گونه‌ها می‌شود، اما در نوع مزمن این آثار بسیار طولانی مدت است مانند تغییراتی که در پس این لکه‌های تیره در سوخت و ساز بدن جانداران، توان تولید مثل و بقای آن‌ها در شرایط سخت رخ می‌دهد؛ و درست به همین دلیل بلند مدت بودن است که از دید و توجه مغفول می‌ماند.

اگر چه تاثیر مخرب آلودگی نفتی دامان همه موجودات دریایی مانند پرندگان، پستانداران، علف‌های دریایی، آبسنگ‌های مرجانی و ماهی‌ها و حیوانات کف‌زی را می‌گیرد، اما در این سوی ساحل نیز زیست انسان و دیگر زیستمندان کرانه دستخوش آثار نامیمون این نوع آلایندگی می‌شود.

حتی اگر بخواهیم تاثیر لکه‌های نفتی بر سایت و پلانگتون‌ها به عنوان نخستین حلقه زنجیره غذایی انسان و طیف بسیار گسترده‌ای از جانداران دریایی را ندیده بگیریم، این آلودگی در شکلی ملموس‌تر ضربه‌های اقتصادی سنگینی نیز برای استان بوشهر دارد.

به اعتقاد قائمی آلودگی نفتی تاثیرات مخربی بر آب‌شیرین‌کن‌ها دارد، روی محل‌های پرورش آبزیان اثر دارد تا جایی که ممکن است آن را به نابودی بکشاند و برکیفیت گردشگری مناطق ساحلی نیز بسیار موثر است.

هنگامی که بخش‌های سبکتر نفت خام نشت کرده به دریا در اثر تابش نور خورشید بخار می‌شود، لکه‌های غلیظ شده و قیر مانندی شکل می‌گیرد که با جریان باد و موج به ساحل می‌آیند؛ "تاربال‌ها" روی دیگر آلودگی نفتی هستند که روی ماسه‌های ساحل و پیش چشم عموم مردم می‌نشینند تا ترس از این آلودگی نزدیکتر و بیشتر حس شود.

رئیس مرکز اقیانوس شناسی استان بوشهر تاربال‌ها را "هشدار آلایندگی‌های نفتی" می‌خواند و ادامه می‌دهد: تاربال‌ها، چون پایداری زیادی در محیط دریا دارند می‌توانند تا صد‌ها مایل را طی کنند.

او می‌گوید: اگر چه مطالعات نشان می‌دهد که نفت خام از نظر سم موجود، خطر بیشتری نسبت به این تاربال‌ها دارد، اما از آنجا که نفت خام هیدرو کربن‌های شیمیایی مختلفی دارد انتظار می‌رود که تاربال‌ها هم به عنوان باقیمانده نفت خام حاوی همین ترکیبات پی‌ای اچ باشند که در صورت مواجهه طولانی مدت سرطان زا است.

آنطور که رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی استان بوشهر توضیح می‌دهد بر اساس یکی از مطالعاتی که سال ۲۰۱۱ انجام شده، سطح تاربال‌‎ها بستری می‌شود برای باکتری‌ها و قارچ‌ها، طوریکه تعداد باکتری‌های هوازی و ویبریو روی این لکه‌ها، در مقایسه با ماسه یا آب دریا ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بیشتر است که خود عامل تهدید است و می‌تواند برای انسان حسایت‌زا باشد.

به گفته قائمی چسبیدن این تاربال‌ها به تور‌های نصب شده ماهیگیری از دیگر مشکلاتی که آلودگی نفتی برای ساحل نشینان دارد و سالانه هزینه هنگفتی را روی دست فعالان این عرصه می‌گذارد.

نقش آفرینی تلخ و تیره تاربال‌ها به همین جا ختم نمی‌شود و لاکپشت‌های کنجکاور یا گرسنه با خوردن این لکه‌های نشسته در ساحل جان می‌دهند، همین جاندارانی که در خطر انقراض قرار دارند و سالانه برای احیای آن‌ها برنامه‌ریزی می‌شود.

اما با همه تاثیرات مخرب و نگران کننده آلودگی‌های نفتی که حق حیات زیستمندان خلیج فارس و زیست سلامت و پویایی اقتصاد دریا را برای ساکنان استان بوشهر به خطر انداخته است، کماکان شاهد رخداد لکه‌های تیره نفت هستیم که روز روشن این اکوسیستم ارزشمند را به سیاهی می‌کشاند.

آلودگی نفتی خلیج فارس از کجا نشت می‌کند؟

مدیرکل محیط زیست استان بوشهر مهمترین عامل آلودگی نفتی خلیج فارس را با استناد به آمار در دسترس، نشت از سکو‌ها و خطوط انتقال به خشکی عنوان می‌کند و دلیل را فرسوده بودن و وقوع شکستگی در این زیرساخت‌ها می‌داند.

فرهاد قلی‌نژاد که اکنون برای نظارت بر پاکسازی سواحل کنگان، دیر و عسلویه از تاربال‌های آلودگی اخیر به جنوب این استان رفته است، در گفت‌وگویی تلفنی به ایرنا گفت: پیگیری قضایی درباره آلودگی‌های نفتی با جدیت انجام می‌شود و اکنون نیز پرونده‌های بسیاری در این زمینه در جریان است.

او تاکید می‌کند: خسارت‌ها به محیط زیست برآورد و برای جبران اعلام می‌شود، اما با توجه به آثار سوء این آلودگی برای خلیج فارس ۲ خواسته از وزارت نفت و بویژه شرکت نفت فلات قاره داریم: تعویض خطوط انتقال فرسوده و رعایت ملاحضات زیست محیطی در هنگام نصب و اکتشاف و دیگر عملیات‌های نفتی.

او در روز‌های اخیر به نکته‌ای دیگر نیز اشاره کرده بود که جای تامل دارد: اینکه پس از انتشار آلودگی، جمع‌آوری دستی آن بسیار دشوار و زمان‌بر است و نیازمند تجهیزات بسیار تخصصی است، اما چرا میادین نفتی مستقر در این منطقه دستگاه‌های تخصصی برای جمع آوری سریع و به موقع لکه‌های نفتی ندارد؟

الحاق یک شناور کم نظیر تخصصی مقابله با آلودگی نفتی به ناوگان بندر بوشهر

مساله‌ای که رئیس اداره ایمنی اداره کل بنادر و دریا نوردی نیز بر آن صحه می‌گذارد و می‌گوید: همه تاسیسات نفتی که در دریا مستقر می‌شود باید چنین تجهیزاتی در اختیار داشته باشند، اما بیشتر میادین از این امکان برخوردار نیستند.

خسروی می‌گوید اگر چه درخواست‌هایی هم به طرح آمایش تجهیزات مقابله با آلودگی داده شده، اما حالا هم امکانات اداره کل بنادر و دریانوردی استان برای پاسخگویی به وقوع آلودگی‌های در خلیج فارس خوب است و یک شناور تخصصی مقابله با آلودگی نیز با اعتبار ۲۱ میلیون یورو تا پایان سال به ناوگان این اداره کل افزوده می‌شود که در دنیا کم نظیر است.

چاره‌سازی برای عامل آلودگی نفتی؛ ضروری مثل حراست از خلیج فارس

این همه، برای جمع آوری آلودگی پس از انتشار مهم است، اما مهمتر پیشگیری از انتشار این آلایندگی است که نیازمند همت و توجه بسیار بیشتر وزارت نفت در این زمینه است چرا که پس از هر بار آلودگی، حتی اگر بر هزینه کرد‌های پاکسازی هم چشم بپوشیم، گامی نا میمون به سمت تخریب زیست بوم خلیج فارس است و به گفته رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی استان بوشهر احیای مجدد این مناطق بعد از آلودگی نفتی ماه‌ها و سال‌ها طول می‌کشد، سبب از میان رفتن پایداری اکولوژیک در منطقه می‌شود و گاهی بازگشت به حالت اولیه را غیر ممکن می‌سازد.

عامل آلایندگی هفته گذشته و این هفته سواحل بنک- کنگان، نایبند عسلویه و بندر دیر نشت از سکو‌های نفتی اعلام شده است، پاکسازی در حال انجام است و تا یک هفته دیگر تاربال‌ها از کرانه‌های بوشهر جمع می‌شوند، اما اگر ملاحظه‌های زیست محیطی میادین نفتی باارزش و ثروت آفرین نباشد، این آخرین بار نخواهد بود که چهره خلیج فارس به این لکه‌های بی مدیریتی آلوده می‌شود.