یکی از مهمترین دستاورد‌های انسان در قرن بیستم میلادی سفر به فضا و آغاز اکتشافات فضایی بود. در دهه ۱۹۵۰ میلادی سازمان فضایی آمریکا یعنی ناسا به دستور رئیس جمهور وقت «آیزنهاور» ایجاد شد. در آن زمان ۳ محقق فضایی روی فناوری راکت فعالیت می‌کردند و پس از آنکه متوجه پرتاب ماهواره اسپوتنیک به فضا شدند، مسیر خود را تغییر دادند.

در حقیقت نخستین کشوری که فناوری را در فضا به کار گرفت اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که ماهواره اسپوتنیک ۱ را به فضا فرستاد. این ماهواره ۸۳ کیلوگرمی در ارتفاع ۲۵۰ کیلومتری زمین مدار می‌زد. جالب آنکه نخستین مأموریت ارسال فضانوردان به فضانیز توسط روس‌ها انجام شد که طی آن یوری گاگارین در آوریل ۱۹۶۱ میلادی به فضا رفت. پس از آن مأموریت‌های آپولو در آمریکا انجام شد و در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی انسان روی ماه فرود آمد.

از آن زمان تاکنون بیش از ۵۰ سال گذشته و دستاورد‌های فضایی و به همین نسبت توجه کشور‌ها به ویژه کشور‌های قدرتمند به آن بیشتر شده است. عرصه فناوری فضایی از آن زمان تاکنون بسیار تغییر کرده است. ماهواره‌ها و تلسکوپ‌های قدرتمندتری به فضا ارسال شدند و محققان به دانش بیشتری از ستارگان، سیارات وسیارک‌ها دست یافته اند. اکنون فضا به عنوان یک زمین بازی تازه برای رقابت کشور‌ها در دستیابی به منابع جدید و دانش و فناوری تبدیل شده است.

هم اکنون علاوه بر روسیه و آمریکا، چین نیز وارد رقابت فضایی شده و این کشور‌ها کاوشگر‌های رباتیکی به ماه فرستاده اند. آمریکا، روسیه و اتحادیه اروپا در ایستگاه فضایی بین المللی با یکدیگر همکاری می‌کردند که روسیه به تازگی از ایستگاه جدا شد و در حال تلاش برای ایستگاه فضایی اختصاصی خود است. در این میان چین نیز مشغول تکمیل ایستگاه فضایی خود در مدار زمین است.

کشور‌های دیگر از جمله هند و ژاپن نیز مشغول توسعه برنامه فضایی خود هستند. به نظر می‌رسد اکنون رقابت در عرصه فضا تنگاتنگ‌تر شده و این اتفاق بر اهمیت و ضرورت دستیابی به فناوری فضایی و افزایش کاربرد‌های آن در زندگی روزمره دلالت دارد.

در این میان نمی‌توان از نقش فناوری فضایی در حوزه دفاعی نیز چشم پوشی کرد. این فناوری ابزار‌هایی در اختیار کشور‌ها قرار می‌دهد تا به شیوه‌ای دقیق‌تر و بهتر از تمامیت ارضی خود دفاع کنند. به عنوان مثال ماهواره‌های ردیابی می‌توانند مرز‌های کشور را به دقت رصد کنند و از سوی دیگر هرگونه حمله و واکنش احتمالی در قبال کشور را به راحتی ثبت کنند.

چرا داشتن فناوری فضایی برای اداره زندگی در روی زمین اهمیت دارد

عباس خاراباف، کارشناس هوافضا درباره چرایی اهمیت و ضرورت داشتن برنامه و فناوری فضایی به مهر می‌گوید: فناوری فضایی می‌تواند در مبحث مدیریت به انسان کمک کند. برای نمونه ماهواره‌های سنجش از دور می‌توانند در نظارت بهتر انسان بر زمین مفید واقع شوند یا اینکه در مدیریت چالش‌ها و بحران‌های طبیعی و بشری مانند آتش سوزی، زلزله، ترافیک، آلودگی، جرایم و … کاربرد داشته باشد.

یکی دیگر از مهم‌ترین کاربرد‌های فناوری فضایی موقعیت‌یابی و ناوبری است؛ مانند سیستم‌های مکان‌نمای جهانی (جی‌پی‌اس) و سیستم‌های مشابه آن. به عنوان مثال در روسیه ماهواره‌های «گلوناس»، در اتحادیه اروپا ماهواره‌های «گالیله» و در چین ماهواره‌های «بایدو» کاربرد‌های مشابه با جی‌پی‌اس را دارند. البته چند کشور دیگر نیز درصدد هستند تا ماهواره‌های ناوبری و موقعیت‌یابی بومی خود را به فضا ارسال کنند یا در طرح‌هایی که اشاره شد، همکاری داشته باشند. این تمایل‌ها نشان می‌دهد که حوزه ناوبری فضایی بسیار قابل توجه و پراهمیت است.

او در ادامه می‌افزاید: از این فناوری می‌توان در علوم زیستی و جهان شناسی نیز استفاده کرد که فعالیت‌هایی مثل ارسال موجود زنده، انسان و فضاپیما‌های اکتشافی از جمله آن‌ها است. آزمایش‌های زیستی در فضا، کهکشان‌ها، جست‌وجو و یافتن نشانه‌های زندگی در سیاره‌های دیگر نیز از جمله دستاورد‌های آن به حساب می‌آید؛ بنابراین این فناوری به نوعی برای شناخت شگفتی‌های جهان آفرینش نیز کاربرد‌های مؤثری دارد.

وی اظهار داشت: کاربرد‌های فناوری فضایی تنها به موارد گفته شده محدود نمی‌شود و در بسیاری از بخش‌های زندگی ما رخنه کرده است تا کیفیت زندگی بشر را افزایش دهد. همچنین این فناوری از مستعدترین فناوری‌هایی است که می‌تواند جریان اقتصادی توسعه‌زا را در جامعه ایجاد کند؛ جریان‌های مالی که در این حوزه در جهان جریان دارد، اکنون به میلیارد‌ها دلار رسیده است.

خاراباف در این باره می‌گوید: این مقوله می‌تواند به راحتی اقتصاد‌های پرچالش را نجات دهد. اگرچه پیچیده، زمان‌بر و هزینه‌بر است، اما از طرفی دیگر دسترسی‌های خاصی را به انسان می‌دهد که می‌تواند در بلندمدت به ایجاد توسعه اقتصادی و جریان‌های اشتغال‌زا در جوامع مختلف منجر شود.

وی افزود: کاربرد‌های فناوری فضایی به موارد گفته شده محدود نمی‌شود و در بسیاری از بخش‌های زندگی ما رخنه کرده است تا کیفیت زندگی بشر را افزایش دهد. برای نمونه این فناوری این امکان را می‌دهد که در پخش مستقیم یک مسابقه فوتبال بتوانیم با استفاده از ماهواره‌های پخش زنده رادیویی و تلویزیونی تصاویر را از یک ناحیه به تمام دنیا ارسال کنیم و اینکه راه‌حل‌های بهتری برای ارتباطات و تبادل داده‌ها داشته باشیم.

پیشگیری و مدیریت بحران‌های طبیعی از فضا

از فضا می‌توان در پیشگیری و مدیریت بهینه بحران‌های طبیعی نیز بهره برد؛ مدیریت بحران بیشتر با نظارت درست و آگاهی مناسب از عوامل و منابع بحران‌زا در ارتباط است. اگر ابزار خوبی برای نظارت و مدیریت داشته باشیم، به راحتی می‌توانیم یک بحران را مدیریت کنیم. فناوری فضایی نمی‌تواند با آتش سوزی، زلزله، آلودگی هوا و دیگر بحران‌های طبیعی و زیستی مبارزه کند، اما شرایطی را ایجاد می‌کند که در مهار آن‌ها با مشکلات و چالش‌های کمتری مواجه شویم و با ایجاد آگاهی به وسیله اطلاعاتی که در اختیار ما می‌گذارد از توسعه بحران‌ها پیشگیری می‌کند.

فناوری فضایی با نگاهی که از بالا به زمین دارد، نظارت بهینه بر آن را ممکن می‌کند. از این رو می‌تواند بسیاری از تغییراتی را که در سطح زمین ایجاد می‌شود، مشاهده کند؛ بنابراین با استفاده از این نوع فناوری می‌توان به راحتی تحلیل و گاهی پیش‌بینی کرد تا به مدیریت صحیح‌تر دست یافت. برای مثال اگر آتش سوزی در جنگل‌ها اتفاق بیفتد برای مهار کردن آن یا شناخت منبع آتش سوزی بدون استفاده از فناوری فضایی باید هزینه زیادی متقبل شد تا دریابیم آتش‌سوزی چطور و از کجا شروع شده است و ادامه پیدا می‌کند.

همچنین این مقوله می‌تواند در جلوگیری از تخلفاتی مانند زمین خواری، کشت و توزیع مواد مخدر و دیگر فعالیت‌های غیرقانونی نیز مؤثر واقع شود، زیرا با استفاده از آن می‌توان تغییر و تحولات ایجاد شده در سطوح مختلف زمین را رصد کرد.

مقابله با کمبود آب و خشکسالی

فرید آموزگار، محقق فضایی و کارمند سابق مرکز پیشران جت ناسا درباره یکی دیگر از کاربرد‌های مهم دانش فضایی گفت: ما باید نسبت به ماهواره‌های سنجش از راه دور بیش از پیش توجه کنیم. همه ما می‌دانیم که کشور با قحطی آب روبرو است، اما به دیتابیس‌های ارتفاعات بالا دسترسی نداریم. ما مشکلات زیست محیطی، اقلیمی و خشکسالی را ۶ سال پیش به مسئولان گوشزد کردیم، اما گوش شنوایی نبود.

وی با طرح این پرسش که چه چیزی مهم‌تر از آب است، به تشریح ضرورت داشتن فناوری فضایی پرداخت و گفت: فناوری‌های آب مرتبط با فضا است. ارتباط فضا با آب و محیط زیست و ارتباط فناوری هسته‌ای با آب بسیار اهمیت دارد. اگر ما نتوانیم با ماهواره‌های خودمان دیتابیس‌های اساسی و برخط از جو ایران و منطقه در دسترس داشته باشیم این مشکلات ادامه خواهد داشت.

این محقق حوزه فضا افزود: ما با استفاده از ماهواره می‌توانیم متوجه شویم که ابر‌های ما از کجا می‌آید و کجا این ابر‌ها چلانده می‌شود! ابر‌های آسمان ما از ترکیه، سیبری و مدیترانه می‌آید؛ ۲۰ سال است که کشور ترکیه با استفاده از فناوری باران زایی، ابر‌هایی که سهم ما هستند را می‌چلاند. این ابر وقتی به بالای کشور ما می‌رسد چیزی برای بارش ندارد.

آموزگار تأکید کرد: اگر خودمان ماهواره داشته باشیم و همه چیز را رصد و اندازه گیری و کنترل کنیم بسیاری از مشکلات خشکسالی و زیست محیطی حل می‌شود؛ برای مثال ماهواره‌های ما باید وضعیت کشاورزی را رصد کنند. اندازه گیری و کنترل رطوبت آب و خاک از این طریق ممکن می‌شود.

محمد حسین ذوالفقار، مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان در حوزه فناوری فضایی با اشاره به جایگاه کشور در این فناوری می‌گوید: می‌توان جایگاه ایران در این صنعت را به ۲ بخش تقسیم کرد. نخست دستیابی به این فناوری و چرخه آن است. البته چرخه فناوری فضایی داستان مفصلی است و شامل ساخت پرتاب کننده، ساخت ماهواره‌های فضایی یا شامل محموله‌های فضایی و ارسال موجود زنده به فضا (محموله‌های زیستی) می‌شود. بخش دیگری از آن از خدمات فضا پایه، ایستگاه‌های زمینی و توسعه ماهواره‌های سنجشی گرفته تا اکتشافات فضایی و توسعه مخابرات فضاپایه را در بر می‌گیرد.

او در ادامه در باره بخش دوم فناوری فضایی می‌گوید: این بخش شامل تثبیت و تجاری سازی است و البته بخش سوم تجاری سازی فناوری فضایی است.

به گفته این دست اندرکار صنعت فضایی، در حوزه دستیابی به فناوری‌های موجود تلاش‌ها و جهش‌های بزرگی در دولت‌های قبل از دولت دهم و یازدهم انجام شد که در نتیجه آن‌ها ایران به فناوری فضایی دست یافت. اما در مرحله تثبیت فناوری فضایی متأسفانه گره خوردن صنعت فضایی به برخی از مسائل سیاسی در نهایت به توقف این فناوری در برهه‌ای از زمان منجر شد. از سوی دیگر این توقف سبب پیشی گرفتن قدرت‌های نوظهور در صنعت فضایی به خصوص کشور‌های همسایه مانند ترکیه و امارات شد. این درحالی است که ایران زودتر فعالیت فضایی خود را زودتر شروع کرده بود، اما کشور‌های دیگر در زمینه تثبیت و تجاری سازی این فناوری از ما جلو زدند.

وی افزود: دلیل این امر نیز این بود که این کشور‌ها به اهمیت و ضرورت این فناوری پی بردند و در نتیجه سرمایه گذاری‌های کلانی در این حوزه انجام دادند. رقابت با کشور ما به کشور‌های همسایه انگیزه داد و از سوی دیگر باید اشاره کرد این کشور‌ها ارتباطات بین المللی گسترده خارج از شرایط تحریم را داشتند و توانستند در دستیابی به فناوری‌ها جهش کنند. با توجه به این مطالب الان ما در مرحله تثبیت فناوری فضایی هستیم و این گلوگاه فناوری فضایی برای تجاری سازی صنعت است.

نقش تصاویر فضایی در رونق کشاورزی کشور

این کارشناس فضایی با اشاره به پرتاب ماهواره خیام گفت: یکی از ویژگی‌هایی که خیام داشت و ما را خیلی جلو انداخت این بود که ورود جمهوری اسلامی ایران را در حوزه تجاری سازی فناوری فضایی تثبیت کرد، یعنی یک گام فراتر از تثبیت فناوری. با توجه به ارتباطات بین المللی و پرتاب ماهواره در خارج کشور، اکنون دریچه ورود کشور به حوزه فناوری فضایی در مرحله سنجش از دور باز شده است. به طور دقیق‌تر در این مرحله می‌توان تصاویری با ارزش افزوده بالا تولید کرد که کاربری‌های مختلفی از جمله در اکتشافات معادن و کشاورزی دارند.

وی در توضیح این موضوع اظهار داشت: با دستیابی به یک تصویر فضایی سطح مزارع کشاورزی می‌توان به طور دقیق پیش بینی کرد کدام قسمت مزرعه نیاز به کود بیشتری دارد، میزان رطوبت چقدر است و نهایتاً بحران تغذیه در کدام نقطه مزرعه است یا الگوی رشد آن مزرعه به چه صورت است.

به گفته ذوالفقاری بحران آینده، بحران غذا است و فناوری فضایی در کاهش اثرات این بحران مؤثر است.

وی با اشاره به ماهواره‌های سنجش از دور گفت: سنجش از دور خدمات بزرگی را می‌تواند در حوزه کشاروزی ارائه بدهد که ارزش افزوده و بازارسازی در ۴ میلیارد دلار، ۵ میلیارد دلار را دارد. این رقم بسیار بالاست و از این طریق شما می‌توانید در حقیقت دستاورد صنعت فضایی را به سر سفره مردم بیاورید.

وی افزود: این صنعت می‌تواند نقطه امیدی برای بهره وری‌های تجاری تکنولوژی پایه محسوب شود و یک صنعت راهبردی است که هم از لحاظ تجاری و هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ اقتدار آفرینی برای هر کشوری اهمیت دارد.

این مدیر شرکت دانش بنیان گفت: بهترین کار الان این است که سازمان فضایی یا نهاد‌های فرهنگی صنعت فضایی و خدمات فضاپایه و توانمندی‌های فضایی را به عموم مردم به زبان ساده ارائه بکنند و با این ارائه زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی و جذب سرمایه دار در بخش خصوصی را فراهم کنند. چون این یک موضوع بسیار بکر از نظر سرمایه گذاری است و توجیه اقتصادی بسیار بالایی را دارد. در دنیا به ازای یک دلار سرمایه گذاری در صنعت فضایی می‌توان ۳۰ دلار سود دریافت کرد.

آب دزدی کشور‌های همسایه

ذوالفقاری درباره اهمیت کاربرد‌های فناوری فضایی در ایران می‌گوید: ما اکنون در نقطه حساسی قرار داریم. صنعت فضایی در کشف معادن مدیریت منابع آبی کشاورزی کاربرد دارد. هم اکنون کشور‌های همسایه آب‌های ایران را سرقت می‌کنند. ما باید بتوانیم با ماهواره این موارد را سنجش و مدیریت کنیم. همچنین باید بتوانیم با طراحی پدافندی از چنین موضوعاتی جلوگیری کنیم. چنین روندی نیازمند دید از بالا و به وسیله ماهواره‌های سنجشی است.

وی اظهار داشت: کاربرد‌های این حوزه بسیار متفاوت است. پیش بینی سیلاب‌ها، تفکیک اراضی و ساختمان‌ها و ساخت ساز‌های غیرمجاز، نظارت و سنجش از راه دور همه از کاربرد‌های فناوری مذکور هستند.

ذوالفقاری با اشاره به بحران آبی آینده گفت: جنگ آینده جنگ آب است و تغییرات مهمی در منابع آبی اتفاق می‌افتد از این رو صنعت فضایی در بخش مدیریت منابع آبی می‌تواند نقشی کلیدی داشته باشد.

این فعال حوزه فناوری فضایی همچنین هشدار داد: تمام این موارد فرصت‌هایی برای ما هستند که ممکن است به تهدید هم تبدیل شوند. زیرا به محض دستیابی به یک فناوری، ابرقدرت‌های جهان قوانینی درباره آن وضع می‌کنند مانند بحث زباله‌های فضایی و محدود کردن کردن کیهان. در نهایت با وضع قوانینی دستیابی کشور‌ها به فناوری و تثبیت آن در مدار لئو را محدود می‌کنند و در نتیجه به ابزاری برای تحریم هر چه بیشتر کشور تبدیل می‌شوند.

وی تأکید کرد: این صنعت باید از چنبره دولت خارج شود و این مستلزم خروج از بروکراسی‌های اداری است. صنعت فضایی در جهان زمانی جهش یافت که خصوصی شد. اسپیس ایکس و شرکت‌های دیگر و در روسیه و چین نیز به وجود آمدند. جهش اقتصادی صنعت فضایی زمانی اتفاق می‌افتد که بخش خصوصی در آن وارد شود.

وی با تأکید بر اینکه مردم باید به این نتیجه برسند که فناوری‌هایی مانند هسته‌ای و فضایی برای شأن خروجی دارد، گفت: یعنی اینطور نیست که ما به فناوری دست پیدا کنیم و آن را در مرحله نمونه اولیه نگه داریم و دنبال تجاری سازی آن نرویم. این زمانی اتفاق می‌افتد که بخش خصوصی وارد شود. بخش خصوصی غیرقابل تحریم است.

پرتاب ماهواره به فضا برای هر کشوری غرور ملی دارد، اما فارغ از آن باید ابعاد کاربردی و تأثیرگذاری این پرتاب‌ها در زندگی روزمره مردم شفاف سازی شود تا دستاورد‌های فضایی به منزله اقدامات ضروری برای کشور قلمداد شوند.

این در حالی است که طی سال‌های اخیر با تبلیغات صورت گرفته علیه دستاورد‌های فضایی ایران و پیوند زدن آن‌ها با مشکلات اقتصادی کشور، وجهه کاربردی فناوری فضایی در اذهان برخی افراد، کوچک و کم اثر و به منزله اقدامی نمایشی، لوکس و غیر اثربخش برای کشور و مردم در نظر گرفته شده است، جمعیت عامه این دستاورد‌ها و در کل دستیابی به فناوری فضایی را غیر مفید و ضروری می‌داند و در پاره‌ای موارد، سرمایه گذاری در این حوزه علیرغم مشکلات اقتصادی کشور با انتقاداتی از سوی آن‌ها مواجه می‌شود.

از همین رو پرداختن به نقش مستقیم فناوری فضایی در حل مشکلات روزمره کشور و حتی پر کردن سفره‌های مردم بیش از پیش ضرورت پیدا می‌کند. از سوی دیگر دولت و نهاد‌های ذیربط نیز باید از اقدامات نمایشی در این عرصه خودداری کرده و زمینه را برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در این عرصه با تمرکز بر رفع مشکلات کشور و بهبود کیفیت زندگی مردم فراهم کند.

منبع: مهر