اصطلاح اخبار جعلی به معنای «مقالات خبری که همه یا بخش قابل ملاحظه‌ای از آن‌ها غلط است» و برای دستکاری درک مردم از حقایق، رویداد‌ها و اظهارات واقعی طراحی شده‌اند، یا هیچ نگاهی جدیدی در آن‌ها نیست. پخش اطلاعات غلط برای گمراه کردن عموم و همراه کردن آن‌ها با جریان‌هایی که سود برخی در آن نهفته است، به اندازه سیاست و قدرت، تاریخ دارد. اما چیزی که باعث شده در سال‌های اخیر این اصطلاح بیشتر و بیشتر شنیده شود، موبایل و اطلاع‌رسانی مویرگی در شبکه‌های اجتماعی است.

نباید نقش دیکتاتور‌هایی مانند دونالد ترامپ را در رواج بیشتر این عبارت نادیده گرفت. در واقع یکی از دلایلی که این روز‌ها عبارت اخبار جعلی بیشتر شنیده می‌شود همین است که عده‌ای از هر اطلاعاتی که خوش ندارند به عنوان اخبار جعلی یاد می‌کنند. به نظر اوضاع آشفته می‌آید نه؟ البته آشفته هم است.

اگر اخبار جعلی وجود دارد؛ چرا اخبار را دنبال می‌کنیم؟

خیلی‌ها در واکنش به این شرایط تصمیم گرفتند دنبال کردن خبر را تعطیل کنند، اگر نتوان تشخیص داد که چه کسی راست می‌گوید و چه کسی از روی عمد اطلاعات غلط منتشر می‌کند، پس چرا اصلا باید اخبار را دنبال کرد؟ اما اگر این تصمیم را بگیریم، پس چطور در مورد باقی مسائل زندگی‌مان که به اخبار وابسته است تصمیم گیری کنیم؟ چطور از وضع هوا و اطلاعات مربوط به بهداشت عمومی و ثبت نام مدرسه‌ها با خبر شویم؟ به نظر می‌رسد خبر چنان جای مهمی در زندگی ما پیدا کرده که عملا نمی‌توان از آن فرار کرد، ولی آلودگی اخبار جعلی چی؟ شاید برای تشخیص این که چه چیزی جعلی و چه چیزی واقعی است راه‌هایی وجود داشته باشد، مثلا می‌شود از پاسخ به این سوال که چه چیزی خبر جعلی ست شروع کرد.

«خبر جعلی» چطور خبری است؟

به هر اطلاعات غلطی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود اخبار جعلی نمی‌گویم، اخبار جعلی «اطلاعات ساختگی است که سر و شکل آن شبیه محتوای رسانه‌های خبری است، اما ... فاقد هنجار‌ها و فرآیند‌های ویرایشی رسانه خبری است». اخبار جعلی می‌تواند با misinformation و disinformation یکی باشد یا با آن‌ها فرق داشته باشد. misinformation به اطلاعات نادرستی گفته می‌شود که بخشی از واقعیت را پوشش می‌دهد و می‌تواند عمدا یا از روی اشتباه تهیه کننده آن غلط باشد، اما disinformation اطلاعاتی است که بخش بزرگتری از آن غلط است و با قصد انحراف افکار خوانندگان آن تولید و پخش شده است.

بیشتر بخوانید

• افشاگری عضو سابق منافقین: ایران اینترنشنال با تصمیم عربستان ساخته شد

باید در نظر بگیریم که اشتباه در پوشش یک خبر یا جمع بندی در مورد یک موضوع «اخبار جعلی» نیست، اخبار جعلی اطلاعاتی است که تولید کننده و ناشر اولیه آن از دروغ بودندش اطمینان دارد و با این وجود آن را به شکل محتوای رسانه‌ای منتشر می‌کند تا دیگران را گمراه کند. طنز و شوخی، تفسیر خبر، نظر، شایعه، تئوری توطئه و مانند آن اخبار جعلی نیستند.

خبر جعلی و ترامپ!

یکی از متهمان همیشگی انتشار اخبار جعلی رسانه‌ها هستند، بانی این وضعیت تنها نظریه پردازان تئوری نیستند، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا، تعریف خاص خود را از اخبار جعلی داشت و هر رسانه و روزنامه نگاری که در جهت مخالف حرف‌های او گام بر می‌داشت و در مورد تاثیر او در جهان نظر منفی می‌داد را متهم به انتشار اخبار جعلی می‌کرد؛ این رویه در مورد بسیاری دیگر از رهبران سیاسی راست و چپ افراطی هم صادق است.

یکی از مهم‌ترین دلایل برای نوشتن اخبار جعلی، گرفتن بازدید سایت و صفحات اینترنتی است، تیتر «زن این بازیگر مشهور در استخر دیده شد» می‌تواند توجه بسیار زیادی را جلب کند و شما را وادار کند که روی لینک صفحه کلیک کنید، حتی اگر صفحه‌ای که باز می‌شود برای سرقت اطلاعات شما ساخته نشده باشد، باز هم همین کلیک کردن شما روی لینک می‌تواند به افزایش ترافیک سایت و ارتقای آن کمک کند. پس تا اینجا باید مراقب باشید که روی هر تیتری که ظاهرش حتی شبیه خبر است و موضوعی را مطرح می‌کند که با عقل جور در نمی‌آید کلیک نکنید. اما این همه داستان نیست.

خبر جعلی چطور گول‌تان می‌زند؟

یکی از راه‌هایی که اخبار جعلی از طریق آن منتشر می‌شود، ایجاد «شکاف کنجکاوی» است، شکاف کنجکاوی زمانی به وجود می‌آید که تیتر صفحه به شما می‌گوید که چیزی را نمی‌دانید و با کلیک کردن روی لینک گزارش می‌توانید از آن سر در بیاورید، از شایع‌ترین نمونه‌های این نوع اخبار جعلی گزارش‌هایی در مورد نحوه استفاده از وسایل معمولی یا اطلاعاتی در مورد سلامتی است، تیتری مثل «تمام عمر در نوشابه را اشتباه باز کردید» و «ده نکته که در مورد بزرگ‌تر بودن انگشت شست دست راست از انگشت شست دست چپ نمی‌دانید»، شما را به باز کردن صفحه‌ای تشویق می‌کند که اطلاعات آن جعلی ست، و هدفش افزایش ترافیک سایت است، شکاف کنجکاوی از رایج‌ترین شکاف‌های شناختی است که برای تبلیغات از آن استفاده می‌شود، اما در گسترش اخبار جعلی هم کاربرد بسیار وسیعی دارد.

علاوه بر کنجکاوی، خشم هم از چیز‌هایی است که شما را تحریک می‌کند تا روی یک لینک اخبار جعلی کلیک کنید و آن را برای دیگران هم بفرستید، «این سناتور دموکرات علاقه‌مند به خودن گوشت انسان هاست» و «در این پارتی زیر زمینی سگ‌ها را کباب کرده و خوردند» احتمالا شما را تحریک می‌کند که روی لینک کلیک کنید، اما به خاطر داشته باشید که در اغلب موارد، هدف نویسندگان اخبار جعلی اصلا این نیست که خبری را به شما اطلاع دهند، تبلیغات سیاسی، misinformation و disinformation هر چند شبه اخبار جعلی هستند، اما از آنجا که با هدفی غیر از اهداف صرفا سیاسی تولید می‌شوند باید در فرصتی دیگر بررسی شوند.

منبع: ایسنا