باشگاه خبرنگاران جوان گزارش می‌دهد؛
چوقا میراث ماندگار بختیاری
چوقا یا چوخا، بالاپوش مردان ایل بختیاری است که بلندای چوقا تا زیر زانو است و این بالاپوش دکمه، آستین و یقه ندارد.
دشت کم کم به خود آمده و شب را کنار می‌زند و دوباره طراوتش را پیدا کرده و در دامن کوه دلبری می‌کند.کمی آن طرف‌تر مرد چوپان چوقا به تن، ایستاده است. سودای کوهستان و وای چوپان؛ ایلیاتی‌ها مردمانی سخت کوش، شریف، سرسخت و قانع هستند که زندگی در بطن طبیعت را به اسیر زمین شدن ترجیح داده و آزادی و آزادگی را از دامان طبیعت آموخته اند.
رهایی و آزادگی ایلیاتی‌ها از همان سبک زندگی ساده شان هویداست از خانه‌هایی که بند زمین نمی‌شوند و آسمانی که همه جا یکرنگ است. بوی نانی که تا آسمان بالا می‌رود و نوای چوپانی که کوه را سحر می‌کند.
«چوقا» پوششی ساده با شهرت جهانی
لباس‌های محلی چهارمحال و بختیاری در رده زیباترین لباس‌های محلی کشور قرار می‌گیرند که چوقا به عنوان شاخص‌ترین هنر دست زنان عشایر بختیاری، مردان بختیاری را از سایر اقوام متمایز می‌کند.
لباس‌های محلی استان چهارمحال و بختیاری ازنظر رنگ، طراحی، دوخت و تعداد اجزای لباس شباهت‌های بسیاری به لباس‌های مناطق مختلف استان‌های هم‌جوار و نزدیک مانند استان‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان دارد.
اصالت پوشش‌های محلی و استفاده از این پوشش‌ها در جوامع روستایی شهرستان‌های لردگان، اردل، کوهرنگ، فارسان و... همچنان حفظ شده است.
مردان از تن پوشی به نام «چوقا» استفاده می‌کنند که این لباس از پشم گوسفند تهیه شده و زیبایی خاصی دارد. این تن پوش سفید رنگ است که رگه‌هایی از رنگ سیاه در آن مشاهده می‌شود.
«چوقا، چوخا» عبا یا پوشاکی است بلند شبیه پالتو که عشایر بختیاری از آن استفاده می‌کنند.
این هنر دست ظریف، هم در فصول گرم و هم سرد به علت خاصیت هم دمایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رنگ‌های به کار رفته در چوقا سفید و مشکی (سرمه‌ای) است که تنها خامه الوان آن (سرمه‌ای) را به سبک گیاهی سنتی و با ثبات بالا رنگ‌رزی کرده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مدیرکل صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری گفت: این پوشش بختیاری با قدمت ۱۵۰ ساله به عنوان اثر میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
جیلان می‌گوید: بومی بودن، اصالت داشتن، نقوش و بافت خاص آن در منطقه از ویژگی‌های بارز این دست بافته عشایری است.
مبدا پیداش چوقا به طایفه لیواسی بختیاری در چهارمحال و بختیاری می‌رسد؛ بهترین نوع چوقا نوعی است که در طایفه بهداروند در تش کیارسی بافته شدن و به چوقا «کیارسی» معروف است؛ بعد از آن چوقای «موری» که در طایفه موری بافته می‌شود شهرت دارد.
کارشناس آموزش و ترویج اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان چهارمحال و بحتیاری می‌گوید: در رابطه با نقوش چوقا نقل قول‌های زیادی وجود دارد از جمله عده‌ای اعتقاد دارند نقوش هندسی چوقا برگرفته از شاخ‌های گوسفند نر بزرگ که نقش رهبری گله را به عهده دارد و نمادی از صلابت، قدرت، ایستادگی است که به مرور خطوط هندسی کمی تغییر کرده و از شکل آن دور شده است.
محمدرضا طاهر پور می‌افزاید: دیگر نقل قول بر این گفته است که نقوش چوقا بر گرفته از چغازنبیل و ... است.
در زمان انقلاب مشروطه مشروطه‌خواهان، بختیاری‌ها با این لباس معروف، تهران را فتح کردند و پایه‌های انقلاب مشروطه را محکم کردند.
بافت چوقا
بافت چوقا در بیشتر نقاط بختیاری شهرستان‌های کوهرنگ و فارسان رواج دارد.
رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان فارسان گفت: هم اکنون بیش از ۵۰ استادکار به صورت حرفه‌ای مشغول بافت این پوشش بختیاری هستند.
بهزاد احمدی افزود: این پوشش رسمی مردان عشیره بختیاری است که در جشن‌ها، اعیاد و مراسم مورد استفاده قرار دارد.
مواد اولیه چوقا را نخ پشمی و نخ پنبه‌ای تشکیل می‌دهد. ضمن آنکه باید گفت چوقا می‌تواند تماماً از نخ پشمی یا تماماً از نخ پنبه‌ای و نیز با استفاده از نخ پنبه‌ای به عنوان تار و نخ پشمی به عنوان پود، تولید شود که نوع تار و پود پنبه‌ای آن معمولاً مخصوص فصل تابستان است و در فصول دیگر سال کاربرد چندانی ندارد. برای بافت چوقا از دار خوابیده استفاده می‌کنند و تکنیک بافت آن نیز مانند تکنیک گلیم بافی است با این تفاوت که خیلی ریز بافت‌تر است و تار و پود نازک دارد.
فاطمه رحیمی بانوی هنرمند بختیاری می‌گوید: نخ چله را دو لا کرده با چرخ می‌تابند و برای چله کشی میخ‌های چوبی (تَنو) را در زمین نصب کرده و متناسب با متراژ چله کشی تعداد آن را مشخص می‌کنند.
رحیمی افزود: بعنوان نمونه برای ۳۰ متر چله از سه عدد میخ و برای ۱۰۰ متر از ۵ عدد استفاده می‌شود، میخ‌ها را روبروی هم با فاصله‌ای معین به زمین می‌کوبند تا چله‌ها را از بین آنان عبور دهند، پس از اتمام این مرحله هر یک متر چله را با نخی می‌بندند تا شل یا سفت نشود؛ آنگاه سر چله را یکی در میان بصورت ضربدری گذارده تا از هم باز نشود.
وی افزود: تک تک تار‌ها را از بین دندانه‌های شانه عبور می‌دهند که این کار توسط دو تن از زنان صورت می‌پذیرد و به این عمل «تاف شان» می‌گویند و به معنای عبور تافه (چله) از شانه است.
رحیمی درباره کاربرد چوقا گفت: باران بر چوقا نفوذ نمی‌کند و به همین دلیل است مردان در بیشتر اوقات از این بالا پوش استفاده می‌کنند، مردان عشایر بیشتر در حال دامداری و چرای دام هستند و ممکن است در این هنگام با بارش هم مواجه شوند. لباس‌های زیرین این بالا پوش به فصل‌های مختلف و سن افراد بستگی دارد.
مدت زمان متوسط برای بافت چوقا حدود ۲۰ روز است، پس از بافت چوقا آن قسمت را که بافت ساده دارد برای پایین تنه و قسمتی را که دارای نقش پله‌ای مشکی است برای بالا تنه به کار برده وآن را می‌دوزند.
برای بافت یک چوقای متوسط حدود یک کیلو گرم نخ پنبه‌ای (پود) ویک کیلو خامه پشمی بکار می‌رود. ارزش ومرغوبیت چوقا بسته به منزلت اجتماعی افراد ایل متفاوت است.
پیشینه تاریخی چوقا
فرهنگ مردم یکی از نخستین گستره‌های زندگی بشری است که نه آفرینندگانش نامی از خود به جا گذاشته اند و نه تاریخی روشن دارد. این فرهنگ، گاهی آن چنان دور می‌رود که هزاران سال را پشت سر می‌گذارد. فرهنگ حاصل اندیشه، خرد جمعی، باور‌ها و آداب و رسوم مردم در طول زندگی آنان است.
یکی از نمونه‌های بارز هر قوم و فرهنگی پوشاک محلی آن قوم است. در نوع پوشاک، اندیشه‌ها و اعتقادات آن قوم متبلور می‌شود. چوقا نیز به عنوان یکی از پوشش‌های اصلی مردان بختیاری از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس مطالعات انجام شده و منابع در دسترس قدمت چوقا بیش از ۱۰۰ سال تخمین زده نمی‌شود. بنا بر روایتی پیرزنی لر از روستای لیواس در شمال شرقی دزفول این بالاپوش را به یکی از خوانین بختیاری هدیه می‌دهد و پس از آن این پوشش بین خوانین بختیاری مرسوم می‌شود. در گذشته فقط خوانین و افراد متمکن از چوقا استفاده می‌کردند، ولی به مرور زمان استفاده از آن برای همه مردان بختیاری از هر قشری رایج شد.
به طور کلی پوشش مردان بختیاری بیش از ۲۷۰۰ سال قدمت دارد که این بیانگر آن است که بختیاری‌ها همانطور که زبان، نژاد و فرهنگ خود را از اختلاط و دست اندازی مصون داشته اند، پوشش و لباس خود را نیز محفوظ و اصیل نگاه داشته اند. این ردای بلند اولین بار مورد استفاده ماد‌ها قرار گرفت. همچنین در بعضی از سنگ نگاره‌ها و حجاری‌های دوره ساسانی این لباس بر تن بزرگان دیده می‌شود.
با نظر به تحقیقات انجام شده درباره صنایع دستی اقوام بختیاری، نتایج نشان داده اند که معمولاً بالاپوش چوقا به همراه شلوار دبیت سیاه رنگ و کلاه نمدی به رنگ مشکی پوشیده می‌شود. ترکیب رنگی که شلوار و کلاه مشکی در کنار چوقا به رنگ سیاه و سفید ایجاد می‌کند به نوبه خود، یک هارمونی چشم نواز را به نمایش می‌گذارد.
شلوار دبیت، شلوار‌هایی هستند که از بالا تا پایین، بسیار گشاد بوده و در قسمت کمر، چین‌های زیادی دارد.
راه اندازی کارگاه چوقا بافی، یک گزینه پرطرفدار در میان اقوام بختیاری شناخته می‌شود. با هماهنگی مسئولین در سازمان میراث فرهنگی ترتیبی داده شده است که زنان بختیاری بتوانند تجهیزات و وسایل مورد نیاز خود را برای بافت چوقا به راحتی فراهم کنند.
کارگاه یا دارِ مخصوص برای بافت چوقا قیمت زیادی ندارد و به راحتی می‌توان در یک فضای نسبتا کوچک، این فعالیت را آغاز کرد.
مهرداد رئیسی معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه بومی بودن، اصالت داشتن، نقوش و بافت خاص آن در منطقه از مهمترین ویژگی‌های بارز برای ثبت این اثر به شمار رفتند افزود: با ثبت چوقا تعداد آثار ثبت ملی ثبت شده در بخش صنایع دستی استان به ۱۱ اثر شامل نمکدان، انبر، بند تاراق (داراق)، چاقو، قیچی، نمد، لچک، وریس، قفل، گیوه و چوقا رسیده است.
آفرینش هنر‌های بومی، ایلی و عشایری که ازآن به دست بافته‌ها یاد می‌شود، بخشی مهمی از هویت هنری قومی و ایلی است. دست بافته‌های ایلی و عشایری برآیند و بازتابی از احساس، اندیشه، باور‌ها و آرمان‌های زنان هنرمند، در سایه جهان بینی شخصی و جمعی است که با بیانی رمزی و نمادین و در قالب طرح‌ها و نقش‌های انتزاعی، تجریدی، رنگ‌های بومی و طبیعی به صورت ذهنی و به کمک قوهّ‌ی خیال در جهت مرتفع کردن نیاز‌های زندگی، آفریده می‌شوند.
چوقا، برجسته‌ترین پوشاک و بالاپوش ایل و عشایر بختیاری و بخشی از هویت هنری و قومی است که توسط زنان ایل بافته می‌شود. به زعم بسیاری از صاحب نظران فرهنگ بختیاری، طرح و رنگ‌های چوقا بازتاب سنت ها، اندیشه‌ها و باور‌های فردی و قومی بختیاری است که با زبانی نمادین نمودار می‌شود.
این بالاپوش اصیل، سنتی و قومی دارای ظرفیت و استعداد نهفته کارآفرینی با حفظ اصالت و بر مبنای ایجاد خلاقیت و نوآوری در کاربرد براساس نیاز‌های جامعه امروز است.
بیشتر بخوانید
شبیه‌ترین و نزدیک‌ترین پوشش به لباس کهن‌ترین اقوام ایرانی
اردوان بیرگانی، یکی از نقالان و شاهنامه خوانان بختیاری، که در تمامی المان‌های نمایشی خود بر استفاده از لباس فاخر بختیاری تاکید دارد می‌گوید: بنا به بررسی‌های تاریخی مستند و شواهد موجود تا روزگار کنونی، لباس بختیاری شبیه‌ترین و نزدیک‌ترین لباس و پوشش به لباس کهن‌ترین اقوام ایرانی است و داستان‌های حماسی شاهنامه نیز ریشه در کهن‌ترین متن‌ها دارند؛ از این جهت مناسب‌ترین پوششی است که می‌توان با آن روایت بهتری از پرده‌های گوناگون شاهنامه ارایه داد.
در نگاه نخست شاید چنین بنظر برسد که برگزیدن لباس اصیل بختیاری، چوقا، شلواردبیت و گیوه ملکی بدلیل افتخار ما به بختیاری بودنمان است. روشن است که من پس از افتخار به ایرانی بودن به بختیاری‌تبار بودن خود می‌نازم. اما برگزیدن این لباس افزون بر این وابستگی فرهنگی، با رویکردی پژوهشی و برگرفته از یک بررسی فرهنگی هنری نیز بوده است. چارچوب اصلی روایت‌های شاهنامه و اساس حماسه و تاریخ کهن پارسی بر پایه نبرد همیشگی نور و تاریکی، خیر و شر است و چنان‌چه به طرح لباس بختیاری، چوقا نگاه کنید هیچ لباس و پوششی را نمی‌توانید بیابید که به زیبایی چوقا، نبرد دایمی خیر و شر را به تصویر بکشد.
تغییر فرهنگ استفاده از لباس بختیاری در گذر زمان
امروزه در مرکز چهارمحال و بختیاری به ندرت نشانی از لباس‌های محلی اقوام مختلف این استان یافت می‌شود و مردم و جوانان به سمت استفاده از مدل‌های امروزی حرکت کرده‌اند، اما همچنان در برخی نقاط استان مردم این مولفه ارزشمند را حفظ کرده و برای کاربرد روزمره و یا در جشن‌ها، عزاداری و مناسبت‌های مختلف از لباس محلی استفاده می‌کنند.
علیرضا غفاری رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان کوهرنگ در خصوص جایگاه لباس محلی در این شهرستان، اظهار کرد: یکی از شاخصه‌های فرهنگی قوم بختیاری لباس محلی آن‌ها است و لباس مردان و زنان بختیاری یکی از مولفه‌های ارزشمند در فرهنگ‌های ایلی و قومی در ایران محسوب می‌شود.
وی افزود: یکی از ویژگی‌های لباس محلی این موضوع است که کلاه نمدی از هر سمتی بر سر گذاشته شود صحیح است، لباس چوقا نیز دارای آستر نیست و بنابراین از هر دو سمت قابلیت استفاده دارد همچنین قسمت جلو و پشت شلوار دبیت یکسان است و به همین دلیل می‌تواند از هر دو سمت پوشیده شود.
غفاری اضافه کرد: ویژگی‌های بیان شده برای لباس محلی بختیاری و یکسان بودن آن‌ها نشان دهنده یکرنگی، صداقت، صافی و پاکی مردم بختیاری است که در لباس محلی آن‌ها نمود پیدا می‌کند.
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان کوهرنگ بیان کرد: خوشبختانه امروز این نگاه ایجاد شده است که لباس محلی و بختیاری یک ارزش و نماد فرهنگ و اصالت قوم بختیاری است و جوانان نیز با این نگاه آشنا شده‌اند، بنابراین نسبت به دهه گذشته استفاده از لباس محلی گسترش پیدا کرده و اقبال عمومی به‌ویژه جوانان و نوجوانان به استفاده از لباس محلی در مراسمات و مناسبت‌ها افزایش پیدا کرده است.
در شهرستان لردگان مردم از لباس محلی برای روزمره استفاده می‌کنند.
عیدی‌محمد حسین‌پور، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان لردگان درخصوص جایگاه لباس محلی در این شهرستان، اظهار کرد: در شهرستان لردگان معمولا در اکثر مواقع افراد از لباس محلی استفاده می‌کنند و در حقیقت لباس روزمره مردم است، مگر زمانیکه فرد به دلیل شرایط کاری خود قادر به پوشیدن این نوع لباس نباشد.
وی افزود: همچنین در مراسمی مانند عروسی معمولا از لباس محلی استفاده می‌شود و پوشیدن لباسی غیر از آن در مراسم ها مرسوم و عرف نیست و همین موضوع که پوشیدن لباس‌های غیر از لباس محلی در بین مردم مرسوم نیست، بهترین راهکار برای حفظ فرهنگ استفاده از این نوع لباس است که باید سعی شود این نوع دیدگاه در بین مردم باقی بماند.
حسین پور ادامه داد: همچنین برای حفظ فرهنگ استفاده از لباس محلی هرساله و به‌ویژه در دهه فجر از سوی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان لردگان نمایشگاه‌هایی برپا می‌شود و انواع لباس محلی به معرض نمایش گذاشته می‌شود نکته مهم این موضوع است که در این نمایشگاه‌ها سعی می‌شود از لباس‌های محلی ساده استفاده شود، زیرا در برخی موارد ممکن است لباس محلی نیز تحت تاثیر فرهنگ لباس امروز دچار زرق و برق شود و از اصالت خود فاصله بگیرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری می‌گوید: برپایی کلاس‌های آموزشی دستبافته‌های عشایری و به طور اخص در نقاط شهری، روستایی و عشایری می‌تواند گامی محکم در جهت حفظ و جلوگیری از منسوخ شدن دست بافته‌های عشایری باشد.
خوشبختانه در سال‌های اخیر، حوزه صنایع دستی، اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری کلاس‌های آموزشی خود را در زمینه بافت دستبافته‌های عشایری برپا نموده است.
جیلان می‌افزاید: برپایی موزه تخصصی پوشاک سنتی اقوام مختلف در استان و معرفی پوشاک محلی محلی و سنتی هم از دیگر اقدامات حفاظتی برای نگهداشت این میراث است.
