وقتی نام البرز به گوش هرکس برسد به یاد جاده کرج-چالوس، رودخانه پرآبش و تعدد اقوامش می‌افتد، شاید کمتر کسی از جاذبه‌های تاریخی آن که هرکدام در گوشه‌ای خاک می‌خورند مطلع باشد.

از کاخ ناصری شهرستانک که اسیر ویرانی است تا گورستان رزکان و کلاک که هر کدام اسراری دارند، اکثرا به باد فراموشی سپرده شده‌اند. گورستان تاریخی کلاک که آثار کشف شده در این قبرستان متعلق به عصر آهن ۳ یعنی چیزی در حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد حضرت مسیح است، امروز چیزی از آن باقی نمانده است.چرا راه دور برویم، کاروانسرای شاه عباسی با معماری حیرت‌انگیز در مرکز شهر کرج واقع شده است، اما یک نفر از گردشگران هم اجازه ورود به آن را ندارد.

کاروانسرای تاریخی در بسته

حسن شاهمحمدی، البرزپژوه گفت: کاروانسرای شاه‌عباسی کرج یکی از یادگار‌های دوره صفویه در این شهر محسوب می‌شود که از نظر نقشه و معماری کاملاً شبیه به دیگر کاروانسرا‌های این دوره است.

او می‌گوید: مساحت کل بنای کاروانسرا، ۳۰۰۰ و مساحت حیاط مرکزی آن ۹۰۰ مترمربع عنوان شده و این حیاط درحقیقت فضای میان اتاق‌های استراحت این کاروانسرا را تشکیل می‌دهد که به سبک معماری متداول در دوران صفویه ساخته شده است.

شاهمحمدی گفت: زمان دقیق احداث و راه اندازی کاروانسرای شاه عباسی کرج معلوم نیست، اما این کاروانسرا احتمالاً در دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی بین سال‌های ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ هجری قمری ساخته شده اما ماه‌ها است که شهروندان، گردشگران و مشتاقان تاریخ و تمدن هنگام مراجعه به این کاروانسرا به در‌های بسته و پلمب شده آن برخورد می‌کنند.

کلید کاروانسرا دست البرز نیست/ بدهی میلیاردی

محمدی، مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز گفت: کاروانسرای شاه عباسی در اختیار صندوق حفظ بنا‌های تاریخی کشور است و مالکیتش در اختیار استان نیست.

او می‌گوید: چندین بار این کاروانسرا را بررسی و نتیجه را به صندوق حفظ و احیاء و دادستانی نیز اعلام کردیم؛ در نهایت دادستانی قبول کرد این مکان به شرط رفع آسیب فوری فک پلمب شود.

محمدی گفت: به علت آشپرخانه بزرگی که در کاروانسرای شاه عباسی احداث شده بود، شهرداری کرج ۲۰ میلیارد تومان برای آن جریمه بریده است.

ظاهرا این کاروانسرا از طریق صندوق احیای بنا‌های تاریخی به کانون اتومبیلرانی و جهانگردی واگذار شده و این مجموعه را به شخص حقیقی اجاره داده‌اند، و این سوال شهروندان است که آیا خارج شدن این بنا از یَد متخصصان و دلسوزان میراث فرهنگی خود دلیلی برای اثبات بی‌توجهی به تاریخ البرز نیست؟

ایمانی، یکی از بومیان البرز می‌گوید: چرا باید مسئولان آنقدر به ارزش‌های تاریخی البرز بی‌اهمیت باشند که کاروانسرای چند صد ساله را به شخصی واگذار کنند که آن را به یک رستوران و قلیان سرا تبدیل کرده بود؟

ریزش پل خاتون سه ساله شد و جان گرفت

سال ۹۹ بود که خبر ریزش ناگهانی پل خاتون یا پل دختر کرج واقع در ابتدای حصار، همه دوستداران تاریخ و تمدن البرز را شوکه کرد.

مرمت این پل نه تنها سرعت بیشتری به خود نگرفت بلکه رفته رفته بیشتر تخریب شد و در دی ۱۴۰۰ نیز یک مرد میانسال هنگام عبور از آن سقوط کرد و جان باخت.

آذر ۹۹، مهراب رجبی، رئیس بنیاد البرزشناسی نیز در یادداشتی به بهانه ریزش پل دختر کرج برای مخاطبان باشگاه خبرنگاران جوان البرز نوشت:

«پل کرج، پل دختر، پل شاه»

مقدار یار پر نفس، چون من نداند هیچکس
ماهی که بر خشک اوفتد، قیمت بداند آب را.

کودک که بودم، کرج را سرپل می‌نامیدند و این پل را «پل دختر» و بانی آن را زبیده خاتون همسر (ایرانی) هارون الرشید می‌دانستند.

گمانه‌ای که در نامگذاری بسیاری از پل‌ها در نقاط مختلف ایران رایج است. اما به گمانم در این نامگذاری، رابطه‌ای معنا دار، بین پل و آب و الهه باران و ایزد بانوی آب (مهر، میترا و اناهیتا، با نام عمومی دختر و گاه مادر و گاهی خاتون) برقرار باشد و بدین طریق ایرانیان - غم زده و شکست خورده در جنگ با یونانیان و اعراب و مغول - برای حفظ بخش‌هایی از تاریخ و جغرافیا و سنن و همچنین با هدف زنده نگاهداشتن رویا‌های خود، هوشمندانه و در یک همانند سازی، این نام خاطره آفرین را برای اغلب پل‌ها و دیگر سازه‌ها و سرزمین‌ها و جاینام‌ها بر می‌گزیدند!

پل دختر (پل شاه) کرج از بنا‌های دوره صفوی است. برخی از البرز پژوهان این پل قوسی با دو طاق (دهانه، چشمه) را متعلق به دوره عباسی می‌دانند و معتقدند در زمان شاه عباس صفوی مرمت و باز سازی شده است.

پل دختر به منزله شناسنامه کرج است، آجر به آجر آن به منزله خشت خشت کالبد شهروندان، خصوصا بومیان شهر است. قطعا باید با فوریت بسیار نسبت به بازسازی آن اقدام شود. این فوریت می‌بایست در اولویت قرار گیرد چرا که زمستان پر بارشی را پیش رو داریم. بارش‌هایی که می‌تواند عمق تخریب و افزایش خرابی‌ها را موجب شود. "

البته برخی کارشناسان نیز قدمت این پل را متعلق به دوران سلجوقیان می‌دانند.

پوشش پلاستیکی پل دختر

به بهانه دریافت آخرین خبر از مرمت پل دختر گفت و گوی دیگری با مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز داشتیم.

محمدی گفت: از آنجا که به فصل پاییز و بارش نزدیک هستیم، اگر نتوانیم کار ایجاد سازه نگهبان و طاق زنی پل خاتون را تا آن زمان به پایان برسانیم با شروع بارش‌ها پل را کاور می‌کنیم که بیشتر از این آسیب نبیند.

او می‌گوید: بعد از این که در سال ۹۹ پل تاریخی خاتون فرو ریخت، فعالیت‌هایی را برای رفع آسیب‌های ایجاد شده انجام دادیم.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز گفت: در آن زمان سَبُک سازی عرشه به صورت کامل انجام شد، اما طبق بررسی‌ها متوجه شدیم که پل دچار آسیب‌های بیشتری شده است و با نظر شورای فنی وزارت خانه پیمانکار جدید آوردیم تا برای رفع آسیب‌ها و مرمت این پل اقدام کند.

او می‌گوید: در حال حاضر پایه‌های پل در حال استحکام سازی است و احتمال دارد مرمت این پل حدود دو سال زمان ببرد.

قلعه صمصام، گرمخانه معتادان است

چند قدم دورتر از پل خاتون و جنب شرکت برق شرق کرج، قلعه صمصام واقع شده است.

این قلعه به دست صدر اعظم ایران در دوره مشروطه (نجفقلی خان ملقب به صمصام السلطنه) بنا شده و دارای ایوان و پیشخوان ستون دار سنگی است.

مساحت این قلعه حدود هزار متر مربع و با بنای مستطیلی شکل در دو طبقه ساخته شده است.

طبقه اول دارای چندین اتاق با پوشش طاق و تویزه و با خشت خام بنا شده و بسیار محکم و استوار پابرجا باقی مانده است.

مقابل این طاق را ایوانی با ستون‌های سنگی در بر گرفته که با نقوش حجاری شده گیاهی مزین گشته است.

این قلعه به عنوان بنایی تاریخی که در ورودی کرج قرار دارد می‌توانست کاربری ویژه‌ای در جذب گردشگران داشته باشد، اما به محل اجتماع و خواب معتادان متجاهر تبدیل شده است و هر روز چهره‌ای مکدر‌تر از دیروز به خود می‌گیرد.

کاخ مروارید

کاخ مروارید یا کاخ شمس به درخواست خدیجه پهلوی (شمس الملوک)، دختر دوم رضا شاه و همسر مهرداد پهلبد، طی سال‌های ۴۵ تا ۴۷ هجری شمسی در زمینی به وسعت ۱۱۱ هکتار و با مساحتی حدود ۲۵۰۰ متر مربع به شکل صدفی که توسط سفره ماهی احاطه شده است، احداث شد.

مقدسیان، کارشناس میراث فرهنگی می‌گوید: شمس پهلوی به دلیل ابتلا به بیماری آسم به مهرشهر آمد و از ۱۴۰ هکتار زمین مزروعی برای خود کاخ مروارید را ساخت.

زادبر یک پژوهشگر تاریخ معاصر نیز گفت: هزینه‌های احداث و تجهیز کاخ مروارید در روزنامه‌های آمریکایی نیز منتشر شده است.

احداث این کاخ براساس برآورد کارشناسان به پول امروز حدود هزار و چهارصد میلیارد تومان تخمین زده می‌شود.

مروارید در صدف فراموشی/ هزینه‌بر بود، اما درآمدزا نه

کاخ مروارید نیز مانند چندین بنا و اثر تاریخی دیگر البرز در انتظار سرانه‌های مرمت است و به گفته برخی کارشناسان، بازسازی آن به حدود صد و پنجاه میلیارد تومان نقدینگی نیاز دارد.

فضای سبز ۲۷ هکتاری این کاخ از سال ۹۸ به دست شهرداری جان دوباره گرفت، اما بنای آن که روایتگر تاریخ است در سایه فراموشی قرار گرفته.

همانطور که قبلا گفتیم برای احداث این کاخ مبلغ هنگفتی از پول مردم صرف شده بنابراین بازسازی و گردشگر پذیری آن می‌توانست تاثیر قابل توجهی بر بازگشت این هزینه‌ها به بیت‌المال داشته باشد، فرصتی که فعلا دردسترس نیست.

مسئولان از البرز رو برنگردانید، پیشرفت همت می‌خواهد

پرداختن به خانه های دستکند در دل کوه های اشتهارد را هم  که طعنه به کندوان آذربایجان شرقی می زند، در این مقال نمی آوریم که اگر آورده بودیم فقط ای کاش و حسرت مان بیشتر می شد.

اما همه اینها را گفتیم تا به اینجا برسیم که باید نگاه مسئولان کشوری و استانی به موضوع مرمت، بازسازی و گردشگر پذیری البرزی که محل تردد ۱۴ استان کشور است، جدی‌تر باشد.

از آنجا که جمعیت و مهاجر پذیری این استان رو به روز درحال افزایش است، ضرورت درآمدزایی آن از حوزه گردشگری بیشتر می‌شود و نباید این مقوله مهم را چاشنی افعالِ نمی‌شود، نمی‌توانیم و نداریم و یا وعده‌های بدون تحقق کرد.

حدادیان، باستان‌شناس و پژوهشگر می‌گوید: باید تاکید بیشتری بر صنعت گردشگری البرز داشته باشیم و رونق این موضوع منوط به همکاری اکید همه دستگاه‌ها از جمله اتاق بازرگانی است.

براساس اعلام اداره میراث فرهنگی البرز، این استان در فاصله بین ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ تا پنجم فروردین آن سال، میزبان ۴۸۵ هزار و ۴۶۴ نفر مسافر و گردشگر بوده، آماری که نوید بخش آینده روشن گردشگری البرز در صورت همت مسئولان است.

گزارشی از دانیال خلج