بناهای تاریخی در شهرها و کشورهای مختلف نشان دهنده هویت و تاریخ آن‌ها است. یکی از انواع بناهای تاریخی در بسیاری از شهرهای ایران، حمام‌های تاریخی هستند که از جایگاه خاصی بین ایرانیان برخوردارند. حمام‌های عمومی در گذشته کارکردهای مختلفی داشتند و به عنوان یک پایگاه اجتماعی میزبان مراسم‌های خاصی بودند، علاوه بر آن اتفاقات تاریخی خاصی مثل قتل معروف امیرکبیر نیز در این مکان‌ها افتاده است که نام حمام‌ها را در تاریخ ماندگار کرده است. اکنون بسیاری از این حمام‌های تاریخی بازسازی شده‌اند و این بار نه به‌عنوان حمام، بلکه به عنوان یک بنای تاریخی با کارکردهای مختلف میزبان مردم هستند. حمام آقانقی یا ظهیرالاسلام در شهر اردبیل یکی از این بناها است که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است.

بنایی مربوط به دو دوره تاریخی

حمام آقانقی یک بنای تاریخی مربوط به دوره ایلخانی است، شخصی به نام ظهیرالاسلام در آن دوره این حمام را بنا می‌کند و حدود ۲۰۰ سال بعد این حمام بازسازی و بخش‌هایی به آن اضافه می‌شود، عنوان حمام ظهیرالاسلام به دلیل اولین سازنده این حمام به کار می‌رود. در دوره قاجار آقا نقی موتمن‌الرعایا این حمام را خریداری و بازسازی می‌کند تا نام حمام آقا نقی جای حمام ظهیرالاسلام را بگیرد. امروزه نیز این حمام بین مردم به هر دو نام یعنی حمام آقا نقی و حمام ظهیرالاسلام شناخته می‌شود و البته با تبدیل این بنای تاریخی به موزه، عنوان موزه مردم‌شناسی نیز برای این بنا بین مردم شناخته شده است.

در بررسی معماری و قدمت بنا تفاوت دو مرحله از ساخت و ساز در این بنا مشخص است، بخشی از بنا به ویژه مصالح استفاده شده در حوض این بنا قدمتی حدودا ۶۵۰ ساله دارد و مصالح قسمت‌های دیگر این بنا نیز قدمت ۴۵۰ ساله نشان می‌دهند. فاصله زمانی ۲۰۰ ساله بین دو مرحله از اجرای ساختمان این بنا مربوط به همان بازسازی اول بنا است.

معماری حمام آقانقی

این حمام با زیربنای ۷۲۰ متری شامل قسمت مردانه و زنانه است، بعد از عبور از در ورودی حمام وارد محوطه هشتی رختکن مردانه می‌شویم که پوشش گنبد ضربی با تزئینات نقاشی دارد. سکوهای رختکن هنوز در این بنا حفظ شده‌اند.

این حمام سه بخش اصلی شامل سربینه، گرمخانه و چال حوض دارد. قسمت میانی سربینه فضایی با قاعده مربع است که طاق رسمی‌بندی مرتفعی آن را پوشانده است. طاق سربینه و رسمی‌بندی آن در گذشته پوشیده از نقوش گیاهی و تصاویر مختلف بوده که سربینه را فضایی رنگی و مجلل می‌ساخته است. حوض هشت‌گوش میانی سربینه با جوی‌هایی تا لبه سکوها امتداد یافته است. بدین ترتیب مراجعان پس از شستن پا به سکوها می‌رسیدند.

پس از آن میان‌‌در قرار دارد، فضایی هشتی مانند که راه خروج از سربینه و ورود به گرمخانه است. از طریق میان‌در وارد گرمخانه می‌شویم. در سوی جنوب‌غربی گرمخانه فضایی طبیعی قرار دارد که آن را با ردیفی از تویزه‌ها پوشانده‌اند و چال حوض بزرگی در میانه آن است. در طرفین این فضا طاق نماهایی برای شست‌وشو و تماشای شناگران وجود دارد. آب حمام به صورت تلمبه تامین می‌شود و پس از انبار خزینه با فضولات حیوانی گرم شده و به وسیله لوله‌های سفالی که در دیوار تعبیه شده بود به سمت حوض گرم گرمخانه هدایت می‌شد.

ثبت ملی و تغییر کاربری

حمام آقانقی تا دوره پهلوی کاربری عادی خود را حفظ کرد و پس از آن برای مدتی بدون استفاده باقی ماند. این بنای تاریخی در ۱۱ مردادماه سال ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۹۶ به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسید و پس از آن در سال ۱۳۷۸ سازمان میراث‌فرهنگی این بنا را خریداری کرد و به بازسازی آن پرداخت. حمام آقا نقی در دهه ۱۳۸۰ تغییر کاربری پیدا کرد و به موزه مردم‌شناسی اردبیل تبدیل شد. در این موزه ۳۳ مجسمه مومی قرار گرفته‌اند که لباس‌های محلی مردم استان اردبیل را به تن دارند و شیوه زندگی مردم این منطقه، آداب و رسوم آن‌ها، آیین‌ها و حتی غذاهای محلی را معرفی می‌کنند. علاوه بر این مجسمه‌ها، آثار و دست‌نوشته‌هایی مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی استان اردبیل نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم شناسی اردبیل، حمام آقانقی یا همان حمام ظهیرالاسلام در محله عالی‌قاپوی اردبیل و در نزدیکی مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی قرار دارد و بازدید از بقعه شیخ مجموع موزه‌های موجود در مجموعه جهانی به همراه موزه مردم‌شناسی در مرکز شهر اردبیل می‌تواند انتخاب جذابی برای یک روز از مسافرت گردشگران حاضر در اردبیل باشد.