اصفهان را در کنار زاینده رود و میراث تاریخی اش به هنر مردمانی می‌شناسند که سالهاست با سرانگشتان ماهر و ذهن خلاق خود چوب و فلز و را به صنایع دستی تبدیل و به عنوان رهاورد‌هایی از نصف جهان عرضه کرده اند.

از جمله این صنایع دستی پارچه‌های خوش نقش و نگار قلمکار است که تهیه قالب‌های آن هم هنری قدیمی به شمار می‌رود. هنری یادگار از دوران صفویه که امروز رو به فراموشی است، اما هنوز می‌توان از آن نشانی گرفت.

قالب تراشی، هنر استادان صبور و دقیق

اگر به محله دردشت اصفهان سری بزنید، نزدیک منار سلطان بخت آغا و خانه تاریخی جواهری، سرای رضا صراف را می‌بینید. در طبقه فوقانی این سرا کارگاه کوچک قالب قلمکارسازی استاد صالحیان است؛ جایی که با دقت و حوصله، قالب‌هایی درست شده از چوب گلابی برای نقش بستن بر پارچه‌های قلمکار خلق می‌شود.

استاد چوب‌ها را به اندازه قالب مورد نظر برش می‌دهد، گاه چند تکه چوب را به هم متصل می‌کند تا به اندازه قالب در آید و سه ساعت به همین حالت می‌گذارد تا خشک شود، سپس روی سطح چوب را با پیه داغ می‌پوشاند تا نرم شود و چوب را با رنده، صاف می‌کند، بعد از آن برای اینکه طرح روی کاغذ به روی قالب منتقل شود، روی چوب، کتیرا و زاج سیاه می‌کشد.

حالا به مرحله عکس برگردان رسیده ایم، کاغذ را از قسمت طرح دار روی قالب قرار می‌دهد، سپس روی خطوط طرح روی چوب را با خودنویس پر رنگ و مراحل ابزار زنی طرح اولیه یعنی تراشیدن قالب را طی می‌کند، به این ترتیب که ابتدا با اشکنه زنی طرح اولیه را ایجاد و نقش را از زمینه جدا می‌کند، در مرحله ته شکنی اضافه‌های زمینه قالب را با قلم و چکش بر می‌دارد و زمینه را خالی می‌کند تا نقش بر جسته شود و سپس دو تا سه مرحله نقش بر زدن انجام می‌شود و اضافه‌های کناره نقش‌ها را بر می‌دارد تا نقوش کاملا بر جسته شود.

استاد از هر قالب چهار عدد تهیه می‌کند و در آخر رنگ گذاری می‌کند، یعنی هر قالب را روی رنگ مورد نظرش بر می‌گرداند و به این ترتیب برای هر قالب برای سه رنگ آماده می‌شود.

او می‌گوید: برای اینکه در دراز مدت، قالب شکل خود را از دست ندهد از چوب‌های سخت و با دوام و البته شکل پذیر مثل چوب درختان گلابی و زلزالک استفاده می‌شود.

قالب‌هایی که بر پارچه‌های قلمکار نقش می‌زند

تولید پارچه‌های قلمکار هنری است که در دوره صفویه در اصفهان رواج یافت. هنرمندان از آن زمان تاکنون قالب‌های چهار رنگ (مشکی، قرمز، آبی و زرد) را به کار می‌گرفتند تا گل‌های ختایی، بته جقه، اسلیمی و ... را روی پارچه‌های پنبه‌ای حک کنند. این پارچه‌ها به سفره، رومیزی، سجاده، کیف و حتی پوشاک تبدیل می‌شود.

قالب‌ها بر حسب نقش خود اسامی خاصی دارند که در میان کارگران کارگاه‌های قلمکاری به آن اسم معروفند مثل محرمات، رج رج، درهم، بندمتکا، بند رومی، زنجیره ترمه، زنجیره مرغ، گلدان و ...

نقش قالب‌های صنعتی بر پارچه‌های سنتی

تهیه قالب یکی از مهمترین بخش‌های تهیه پارچه قلمکار است، زیرا ظرافت و زیبایی قلمکار وابسته به قالب است. این را نورالله عبداللهی معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت و افزود: قالب تراشی یکی از رشته‌های صنایع دستی کشورمان با سابقه بیش از ۸۰۰ سال است.

به گفته او، هنرمند قالب تراشی، باید به رشته‌های هنری دیگری همچون حکاکی، نجاری، خوشنویسی و طراحی نیز مسلط باشد.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان اظهار کرد: سالیانه ۲۰۰ هزار مترمربع پارچه قلمکاری در خورزوق پایتخت سفره قلمکار ایران تولید می‌شود که فقط ۲۰ درصد آن با قالب‌های سنتی است.

عبداللهی ادامه داد: تاکنون فقط چهار کارگاه قالب تراشی پارچه قلمکار در استان فعال است و در صورت بی توجهی، این هنر صنعت به زودی به فراموشی سپرده می‌شود.

او  روی آوردن کارگاه‌های تولید سفره قلمکار به قالب‌های صنعتی را مهمترین دلیل رکود در کار قالب تراشی سنتی دانست.

تلاش برای ثبت قالب تراشی به نام خورزوق

نسرین غزنوی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان برخوار در گفتگو با خبرنگار ما گفت: هنر قالب تراشی زیر مجموعه هنر منبت کاری می‌باشد با این تفاوت که ابزار آن به جای مغار چاقوست.

او افزود: ۱۵ هنرمند صنعتگر در خورزوق به قالب تراشی مشغولند و در صورت تکمیل مستندات پرونده ثبتی این هنر به نام هنرمندان این شهر، ثبت می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان برخوار گفت: بیش از ۱۲۰۰ نفر در خورزوق به تولید پارچه قلمکار مشغولند و تعدادی از پیشکسوتان این هنر نشان ملی مرغوبیت را برای آثارشان دریافت کرده اند، بنابراین درصدد هستیم نام خورزوق را به عنوان شهر ملی قلمکار ثبت کنیم.

غزنوی با اشاره به رواج استفاده از رنگ‌های شیمیایی در تولید پارچه‌های قلمکار گفت: البته همچنان ۹۰ درصد رنگی که استفاده می‌شود طبیعی است.

او یادآور شد: پارچه‌های قلمکار پیش از این برای مصارف تزیینی و دیوارکوب‌های مراسم مختلف استفاده می‌شد، اما با خلاقیت هنرمندان، امروز این پارچه هابرای شال، روتختی، پوشاک و کیف هم استفاده می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان برخوار، اعطای تسهیلات کم بهره برای راه اندازی کارگاه‌های جدید، بازاریابی داخلی و خارجی و درنظر گرفتن تسهیلات ویژه برای پژوهشگران این حوزه را از مهمترین اقدامات برای حمایت از هنرمندان قالب تراشی و قلمکاری نام برد.

نوآوری با نگاه علمی به رشته‌ای هنری

علی جعفری هنرمند رشته قلمکار و عضو هیئت علمی دانشگاه که ۲۵ سال پیش فعالیت در این رشته را آغاز کرده در گفتگو با خبرنگار ما از تلاش هایش برای نوآوری در زمینه قلمکار گفت: استفاده از پارچه‌های چلوار، بسته بندی محصولات، تغییر رنگ‌های بر پایه نفت به رنگ‌های بر پایه آب برای حفظ سلامتی تولید و مصرف کنندگان و حفر چاه عمیق با پیش بینی خشک شدن زاینده رود برای مراحل مربوط به شستشو کار‌هایی بود که با مشارکت برادرم انجام دادیم و بعد از آن فروشگاه مجازی و پایگاه اینترنتی هم راه اندازی کردیم.

او با اشاره به ۱۰ سال کار تحقیقاتی اش برای بهبود این کسب و کار هنری افزود: کارگاه من تنها کارگاهی است که آزمایشگاه دارد و با نگاه علمی به قلمکاری و با هزینه یک میلیارد تومانی موفق به تولید پارچه‌های قلمکاری با رنگ‌های گیاهی شدم.

این هنرمند رشته قلمکار معتقد است  رنگ‌های طبیعی متناسب با محیط زیست است، خاصیت ضد میکروبی دارد، تولید آن اشتغالزاست و جلوه زیبایی به پارچه می‌بخشد و حتی با استفاده از آن در رنگرزی کرک و ابریشم می‌توان به ارزش افزوده بالایی در صنعت فرش دست یافت.

جعفری که یکی از دو هنرمند اصفهانی است که نشان اصالت شورای جهانی صنایع دستی را برای محصولات قلمکاری اش دریافت کرده گفت: برای تولید انبوه پارچه‌های قلمکاری با رنگ‌های طبیعی به حمایت مسئولان و دریافت تسهیلات نیاز دارم.

بخواهیم یا نخواهیم با گذر زمان و تغییر سبک زندگی و سلیقه جامعه، رشته‌های هنری و ملزومات خلق آن‌ها دستخوش تغییر می‌شوند و از سکه می‌افتند. نگاه نو به این هنر‌ها و جذاب کردن آن‌ها برای گردشگران می‌تواند به حفظ این میراث کمک کند.

گزارش از معصومه اکبری