باشگاه خبرنگاران جوان شهرکرد گزارش می‌دهد؛
قفل چالشتر آمیزه‌ای از هنر و صنعت
قفل سازی آمیزه‌ای از هنر و صنعت است که از سوی صنعتگران چالشتری در مقیاس‌های مختلف تولید می‌شود.
صنعت قفل‌سازی از گذشته‌های بسیار دور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به دو شکل انسانی و حیوانی ساخته می‌شده است.
قفلهای ساخته شده در گذشته شامل دو نوع تصویری و هندسی و یا قفلهای ثابت درب مانند کلون و قفلهای فلزی مانند قفل فنری با کلید پیچی بودند.
بیشتر بخوانید
قفل‌سازی از دوران ساسانیان در ایران رواج داشته و بعد از اسلام به ویژه در دوران صفویه به اوج خود می‌رسد.
پیدایش و ساخت قفلهای فولادی در دوران حکومت صفویه از سوی "استاد صنیع الصنایع"، تحولی بزرگ در این صنعت پدیدار کرد و باعث معرفی آن به مردم دنیا شد.
قفل چالشتر یکی از معروفترین صنایع دستی دنیا
یکی از صنایع دستی منسوخ شده در چهارمحال و بختیاری که پیشینه نسبتاً زیادی در منطقه دارد صنعت قفل سازی چالشتر می‌باشد.
در اواخر دوران صفویه منطقه چالشتر یکی از قطب‌های صنعتی زمان محسوب می‌شد که در آن دوران می‌توان به نقش چالشتر به عنوان تولید کننده عمده ابزار جنگ همچون شمشیر، خنجر، سپر، انواع زوبین و کارت و قفل و ... اشاره کرد.
قرار گرفتن چالشتر در مجاورت یکی از قطب‌های صنعتی کشور (اصفهان) و تبادل تجارب استادکاران این دو منطقه، چالشتر را به مرکز صنعتی استان تبدیل کرد. اوج شکوفایی صنعت در چالشتر در زمان قاجاریه می‌باشد.
در گذشته ده ها تن استادکار و صنعتگر هنرمند در چالشتر مشغول فعالیت در حرفه قفل سازی بوده اند که از جمله معروفترین آنان می‌توان به مرحوم استاد حاج عبداله، استاد خدارحم، استاد نقوی، استادان جواد و آقا ضیاء نوربخش، استاد صنیع، استاد محمدتقی رنجبر، استاد احمد نیکزاد و ... اشاره کرد که متأسفانه همگی این هنرمندان سال‌ها قبل دارفانی را وداع گفتند و پس از آن‌ها کمتر شاگردانی این حرفه را دنبال کردند و مع الوصف در کمتر از سه دهه این صنعت (قفل سازی) رو به انحطاط و زوال پیش رفت.
قفل سازی آمیزه‌ای از هنر و صنعت بود که از سوی صنعتگران چالشتری در مقیاس‌های مختلف تولید می‌شد.
تکنیک استفاده از کوره‌های ابتدایی و آب دادن فلزات سخت، استفاده از ابزار ساده (که توسط خودصنعتگر ساخته می‌شد)، شکل و فرم دادن به فلزات سخت نظیر فولاد، حکایت از مهارت و ذوق صنعتگران این خطه دارد که این موضوع باعث شد چالشتر سرآمد و گل سرسبد استان قرار گیرد.
صنعتگران چالشتر تمام ابزار مورد استفاده نظیر انواع قلم‌های فولادی، سوهان، گیره، ابزار دست و ... را خود می‌ساختند.
انواع قفل دست ساز، انواع چاقو و خنجر، قیچی و دفتین، بوخو (وسیله‌ای بود که با آن دست و پای چارپایان خصوصاً اسب را می‌بستند. این وسیله از چهار قطعه هلال فلزی و یک قفل ساده تشکیل می‌شد) و ... را می‌ساختند.
نحوه ساخت قفل به اختصار
اسماعیل رمضانی معاون صنایع‌دستی و هنر‌های سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری گفت: ابتدا یک فلز خشک یا ورق مشابه آن را با ابزاری بسیار ساده نورد میکنند و آن را مانند یک تکه لوله (بسته به اندازه قفل) در می‌آورند.
وی افزود: آنگاه برای یکی از سوراخ‌های این لوله (لوله نورد شده) درپوش قرار می‌دهند و سپس در کوره حرارت داده (حرارت کوره حدود ۱۰۰۰ درجه است که البته مقیاس‌های حرارت بصورت تقریبی در اینجا آمده و استادکار این درجه را بصورت تجربی تعیین می‌کند.) و جوش می‌دهند.
رمضانی اضافه کرد: پس از انجام این مراحل نوبت به ساخت قطعات داخلی قفل می شود. در این مرحله دو عدد طبله (زبانه و گیره) که از قبل ساخته شده است در داخل قفل (لوله نورد شده) نصب میکنند و با روشی کاملاً ابتدایی با فلز برنج آن را جوش می‌دهند.
وی ادامه داد: سپس به ساخت دسته‌های قفل تا تاج می‌پردازند که در این مرحله نیز دسته‌های ساخته شده در محل موردنظر تعبیه و نصب می‌گردند. بعد از آن نوبت به ساخت کلید و ایجاد دنده در داخل کلید (به صورتی که هیچ کلید دیگری به قفل مذکور نخورد) می‌رسد.
رمضانی گفت: در این مرحله استادکار قفل ساز با استفاده از یک عدد سوهان فولادین سه پهلو شروع به رنده زدن در داخل قفل می‌کند (مشکلترین بخش کار از اینجا آغاز می‌گردد) قبل از شروع رنده زدن در داخل قفل استادکار یک تکه سیم از جنس خشک بر روی سوهان می‌بندد کـــه این سیم پس از رنده زدن داخل قفـــل به همان صورت روی کلیــد جوش می‌خورد، پس از انجام این کار جهت مجرای ورودی کلید درپوشی مناسب می‌سازند که این درپوش برخلاف درپوش اول جوش نمی‌خورد بلکه آن را به صورت خاص پرس می‌نمایند.
وی افزود: پس از اتمام این مراحل استادکار قفل ساخته شده را صاف و صیقلی می‌نماید و بر روی آن به فراخور سفارش مشتری یا مکان استفاده قلمزنی می‌کند.
رمضانی اضافه کرد: هر عدد قفل یک تا دو روز از وقت استادکار را می‌گیرد.
قفل چالشتر نشان اصالت یونسکو دارد
یکی از استادان قفل‌سازی در چالشتر گفت: قفل سازی در چالشتر افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد که بنیان‌گذار آن مرحوم استاد حاج عبدالله ریاحی چالشتری بود که قفل سابق طلای درب خانه خدا (کعبه) را ساخت و این قفل اکنون در موزه‌های کشور عربستان سعودی نگهداری می‌شود.
نعمت‌الله بهرامی چالشتری افزود: قفل چالشتری در ۲ نمونه لوله‌ای بزرگ و زیره‌دار مینیاتوری ساخته می‌شود که قفلهای لوله‌ای بزرگ برای دروازه‌ها و درب مغازه‌ها، زیره‌دار برای بستن درب جعبه‌ها، گنجه‌ها و درب‌های داخل ساختمان کاربرد دارد، همچنین به‌تازگی قفلهای تزئینی بسیار کوچک برای گردن‌آویز، گوشواره و انواع زیورآلات با روکش طلا ساخته می‌شود.
وی اضافه کرد: قفل‌هایی از استادان برجسته قفل‌ساز چالشتری به‌عنوان نمونه‌ای از صنایع‌دستی و هنر‌های سنتی خاص ایران در موزه‌های مکه، لوور پاریس، لندن انگلستان و شیکاگو آمریکا نگهداری می‌شود.
بهرامی به تلاش خود برای ساخت کوچک‌ترین قفل برنجی جهان به وزن سه گرم و یک قفل با ۲ کلید اشاره و تصریح کرد: این قفل به‌عنوان ایمن‌ترین قفل سنتی ایران به ابعاد ۷۰ سانتیمتر در ۸۰ سانتیمتر و ۲۳ کیلوگرم وزن دارد و از ۲ طرف قفل می‌شود.
وی ادامه داد: برای ساخت هر قفل چالشتری به طور سنتی در کوره و کارگاه از ۱۷ قطعه استفاده می‌شود که چهار قطعه شامل دسته، وربند، ماسوره و مارپیچ مربوط به کلید و ۱۳ قطعه شامل بدنه (توپه)، دو پایه، دسته، میخ، ته‌قفل، طبلک، دری، فنر، زبانه، مارپیچ، واشر پشت زبانه، ماسوره و دری ماسوره مرتبط با قفل است.
این هنرمند قفل‌ساز چالشتری اظهار داشت: قفل چالشتری ثبت جهانی شده و دارای ۲ مُهر اصالت یونسکو، سه نشان ملی و کشوری، یک نشان جغرافیایی و یک نشان استاندارد ایران است.
وی درباره ویژگی خاص کلید و قفلهای چالشتری گفت: هر کلیدی فقط مخصوص یک قفل است و قفل دیگری را باز نمی‌کند، به‌همین دلیل کلید‌ها راست‌پیچ و چپ‌پیچ با دنده‌های متفاوت هستند تا به قفل دیگری نخورند.
بهرامی به امنیت بالای قفلهای چالشتری نسبت به قفلهای کنونی موجود در بازار اشاره و تاکید کرد: در صورت بروز مشکل در کلید قفل چالشتری، تنها سازنده قفل می‌تواند نسبت به بازگشایی و تعمیر آن اقدام کند.
وی با اشاره به تلاش‌هایی برای کاربردی شدن و بروزرسانی ساخت انواع قفلهای چاللشتری به‌منظور استفاده مردم افزود: در این راستا تلاش شده تا قفلهای تزئینی جدید با کاربری‌هایی مانند گردن آویز و گوشواره ساخته شود.
این هنرمند فعال در رشته قفل‌سازی چالشتر تصریح کرد: در صورت فراهم شدن شرایطی برای حضور بیشتر هنرمندان قفل‌ساز در نمایشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی می‌توان نسبت به بازاریابی برای رونق این هنرصنعت اقدام کرد.
وی یادآور شد: هم‌اکنون صادرات قفل چالشتر صفر است و می‌توان با شناسایی بازار‌های هدف ضمن برقراری صادرات تولیدات مرتبط با این هنرصنعت برای تربیت هنرمندان در این رشته تلاش کرد.
بهرامی اظهار داشت: در همین راستا امکان تعریف این محصول به یک کالای لوکس هنری در عرضه خارج از کشور تاثیر دارد.
استفاده از نقش‌های اسلیمی در ساخت قفل چالشتری
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری گفت: حفظ و احیای هنر‌های بومی و سنتی جزو وظایف این اداره‌کل بوده و در صورت ورود به مرز فراموشی، اقدامات لازم انجام می‌شود.
علیرضا جیلان اظهار کرد: قفل چالشتری با فیزیک کنونی، تنها در چالشتر ساخته شده و مالکیت فکری و معنوی آن فقط در دست هنرمندان این منطقه است.
وی با اشاره با ساخت و تولید قفل چالشتری در زمان حاضر بیان داشت: در صورت احتمال خطر فراموشی ساخت این هنر صنعتی، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، نسبت به احیای آن تدابیر لازم را می‌اندیشد.
جیلان به استفاده از عباراتی مانند "محمد رسول‌الله (ص) "، "الله‌اکبر" و برخی اشعار عرفانی بر روی قفلهای چالشتری اشاره و تأکید کرد: در ساخت این قفل‌ها از نقش‌های اسلیمی به سبک مشبک و تلفیقی از رشته‌های مس، طلا و نقره استفاده شده است.
اساتید بزرگی همچون "عبدالله ریاحی چالشتری"، "احمد نیکزاد چالشتری"، "نقوی"، "نوربخش" و "محمدتقی رنجبر" از جمله افرادی هستند که در ساخت قفلهای چالشتری از مهارت بسیار بالایی برخوردار بوده و توانستند تحولی بزرگ را در این صنعت خلق و ایجاد کنند.
وجود هنرمندان توانا در چالشتر در رشته قفل‌سازی یک پتانسیل بسیار خوب برای حضور بخش خصوصی و حمایت از هنرمندان این رشته به شمار می‌رود تا بتوانند با حمایت همه جانبه از هنرمندان و صنعتگران قفل‌ساز از نظر کمی و کیفی محصولات تولیدی این استان را ارتقاء بخشند.
گزارش از افسانه احمدی فارسانی
