کتابخانه‌ها نقش ارزنده‌ای در شکل‌دهی و تکامل دانش بشری دارند. این مراکز در طول تاریخ توانسته‌اند فرصت‌های گران‌بهایی را در اختیار دانشمندان و پژوهندگان دانش قرار دهند که این نبود جز به مدد کتابداران؛ یعنی کسانی که سالیان سال محافظان مکتوبات بشری بوده و هستند.

کتاب و کتابداری سابقه‌ای دیرینه در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی دارد و اسنادی که در این خصوص در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است گواه بر این مدعاست. در این گزارش، به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی، نگاهی بر فعالیت کتابداری و کتابداران در این آستان مقدس می‌افکنیم.

قدیمی‌ترین سند کتابداری با بیش از ۴۰۰ سال قدمت

قدیمی‌ترین اسناد مربوط به کتابداری و کتابخانه، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اسناد مربوط به کتابخانه آستان قدس رضوی است و از آن جایی که فعلاً تنها اسناد موجود در ایران محسوب می‌شوند به نوع خود ارزشمند و برای بررسی مشاغل حوزه کتابخانه قابل توجه است.

قدیمی‌ترین سند حرفه کتابدرای متعلق به سال ۱۰۰۹ قمری است و بررسی‌های انجام شده روی اسناد سابقه شغل کتابداری به عنوان رئیس کتابخانه را از دوره صفوی عنوان می‌کند.

کتابدار‌ها معمولاً توسط شاهان منصوب و عمدتاً افرادی فاضل و دانشمند برای این کار گمارده می‌شدند. خاندان دانشمند دوست محمد استرآبادی از جمله خاندانی بودند که سالیان سال کتابداری کتابخانه آستان قدس رضوی را بر عهده داشتند.

وظایف کتابدار

وظیفه کتابدار، نظارت بر همه امور کتابخانه اعم از تحویل گرفتن کتاب‌های صحافی شده، وقفی و نذری و امانت کتاب به مراجعان بود و تا اواسط دوره قاجار کتابدار به نوعی رئیس کتابخانه نیز محسوب می‌شد. اما از دوره قاجار با ایجاد شغل ریاست کتابخانه، بسیاری از این امور به رئیس کتابخانه واگذار شد.

مشاغلی همچون ناظم، معاون، امین، مشرف، ضابط، مدرس، فراش، دربان، خادم، مذهب، محرر، طغرانویس در کتابخانه فعال بودند که در دوره قاجار با توسعه کتابخانه‌ها ایجاد شد.

با توجه به وقفی بودن کتاب‌ها، حفاظت از آن وظیفه خطیری را ایجاد می‌کرد و البته همین مسئله باعث تداوم و جاودانگی کتابخانه آستان قدس رضوی تا به امروز بوده است.

کتابخانه رضوی از قاجار تا انقلاب اسلامی

در دوره قاجار و در زمان تولیت حاج میرزا موسی خان (۱۲۴۸-۱۲۶۱ق) ملاحسین نامی که از مشاهیر و اتقیای روزگار خود بوده است، کتابدار کتابخانه آستان قدس رضوی می‌شود. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس، متصدی و رئیس کتابخانه رضوی بوده است و بعد از او حاج اوکتای قاآن پسر حسنعلی میرزا شجاع السلطنه ریاست کتابخانه را بر عهده داشته است.

در این دوران سمت‌هایی، چون رئیس کتابخانه، معاون، ناظم، صحاف‌باشی، کتابدار، مصحح و... در کتابخانه وجود داشته و داری شرح وظایف و مواجب معین و مشخص بوده‌اند.

در دوره پهلوی ابوالقاسم کتابداری از کتابداران کتابخانه آستان قدس رضوی برای گذراندن دوره آموزشی کتابداری به صورت آکادمیک حدود دو سال به اروپا سفر کرده و اولین کتابدار این کتابخانه است که دوره علمی و آکادمیک کتابداری را تعلیم دیده است. وی مدتی به سمت معاون و حدود هفت سال نیز به سمت ریاست کتابخانه انتخاب شد.

کتابداری آکادمیک

با توجه به تحولات و توسعه علوم در قرن بیستم و ایجاد برخی رشته‌ها، کتابداری به عنوان یک علم و رشته، دارای رتبه دانشگاهی و اعتبار آکادمیک شد و دانشگاه‌های مختلف به تربیت و پرورش کتابدار پرداخته و کم کم کتابخانه‌های بزرگ با استخدام کتابداران، روند خدمات و توسعه کتابخانه‌ها را از حالت تجربی خارج کرده و برای امور مختلف کتابخانه، استاندارد‌ها و معیار‌هایی تهیه و منتشر شد.

کتابداری برگرفته از دو عنصر اساسی کتاب و انسان است که کتابدار مسیر ارتباط این دوعنصر را هموار می‌کند. تمامی هزینه‌ها، دغدغه و وسواس در انتخاب و خرید، ساماندهی و فهرست‌نویسی استاندارد، بخش‌ها و تالار‌های دسترس‌پذیر، اطلاع‌رسانی و تبلیغ دقیق را برای دسترسی کاربر به منبع مورد نیازش عنوان می‌کند.

کتابداران بارگاه منور رضوی

جایگاه و اهمیت کتابدار به جز مواردی که ذکر شد در تمامی کتابخانه‌ها دارای حساسیت است که در کتابخانه آستان ملکوتی حضرت شمس‌الشموس از زوایای دیگر نیز دارای اهمیت است. زیرا کتابخانه آستان مقدس رضوی را به دلیل انتساب به بارگاه ملکوتی آقا علی بن موسی الرضا (ع) که ملقب به عالم آل محمد (ص) هستند، دارای شأن و منزلتی بزرگ است که بر این اساس باید به بهترین منابع، امکانات و تجهیزات مجهز بوده و خدمات ارائه شده در شأن این امام همام باشد.

قدمت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به بیش از هزار سال می‌رسد. وظیفه کتابداران و مدیران این مرکز نسبت به سایر کتابخانه‌ها چندین برابر است. کارکنان باید ضمن ارائه خدمات ارزنده و مناسب، حفاظت از میراث مکتوب شیعه، توسعه خدمات با زیربنای فناوری‌های نوین را نیز مد نظر داشته باشند.

به دلیل رشد فراوان دیجیتال‌سازی منابع، توسعه زیر ساخت‌های خدمات الکترونیک و مجازی، توسعه خدمات و گسترش مناسب مراکز تخصصی، نقش بستن تصویر سازمانی بسیار مناسب از کتابخانه در ذهن کاربران، توقع مراجعان و اعضا از کتابخانه مرکزی بسیار مهم است و کتابداران به این موضوع باید توجه کنند.

اطلاعات به روز کتابدار

وجود منابع غنی و ارزشمند این کتابخانه که از نظر تنوع منابع اطلاعاتی در منطقه بی نظیر است و علاوه بر کتاب‌های خطی، چاپ سنگی، کتب چاپ سربی، کتاب‌های چاپ معمولی، پایان‌نامه‌ها، نشریات، اسناد، عکس‌ها، نشریات دولتی، نقشه‌ها، اشیای موزه‌ای و... را در بر می‌گیرد نیازمند آن است که کتابدارانی با سطع اطلاعاتی به روز از منابع در این مجموعه فعالیت کنند.

آنچه به عنوان یکی از شاخصه‌های کتابخانه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود، ارائه مشاوره اطلاعاتی مناسب در میان میلیون‌ها رکورد و منبع کتابخانه‌ای، ارائه خدمات ارجاعی به کاربران و داشتن اطلاعات به روز کتابداران این مجموعه است که محیطی قابل اعتماد را برای مخاطبان آن ایجاد کرده است.

منبع: فارس