زهر عقرب، گرانبهاترین ماده اولیه دارویی در دنیا محسوب می‌شود که هر گرم آن ده‌ها میلیون تومان ارزش دارد و اگرچه پرورش عقرب، شغلی بسیار نوپاست، اما به دلیل درآمد میلیونی آن، در سال‌های اخیر در کشور افراد زیادی جذب این کار شده و به پرورش این بندپای پرسود روی آورده اند.

با پیشرفت علم و دانش، در دهه‌های اخیر از سوی محققان و پژوهشگران و نیز برخی شرکت‌های دانش‌بنیان دنیا به پرورش عقرب و کسب درآمد از این طریق توجه ویژه‌ای شده است و در سال‌های اخیر خرید و فروش زهر عقرب، به یکی از پردرآمدترین تجارت‌های جهان تبدیل شده است.

در ایران ۶۰ گونه عقرب شناسایی شده است که زهر چهار نوع از آن‌ها بسیار با ارزش است و اکنون در کلانشهر‌ها شاهد فعالیت محدود و آرام برخی شرکت‌ها در زمینه آموزش شیوه‌های پرورش عقرب به متقاضیان این شغل هستیم.

عقرب که در ایران "کژدم" نیز خوانده می‌شود از شاخه بندپایان و رده عنکبوتیان است که دارای هشت پا و نیشی با زهر کشنده است که در نوک دم آن قرار دارد. عقرب‌ها جانورانی شکارگر هستند و شب‌ها به آرامی به فعالیت‌های زیستی خود پرداخته و بیشتر در آب و هوای گرم فعالیت می‌کنند.

اکنون مشخص شده است که این جانور کوچک و سهمناک، که با شنیدن نامش، نخستین موضوعی که در ذهن نقش می‌بندد، خطرناک بودن و سمی بودن آن است، به همین دلیل فواید بسیار زیادی برای طبیعت و نیز برای انسان‌ها دارد که بخش زیادی از آن به همان زهر آن برمی گردد.

عقرب‌ها دارای چنگال‌های خارداری هستند که قسمتی از دهان آن‌ها به شمار می‌آید و به وسیله آن، قادرند ماده سمی خطرناکی از قسمت عقب بدنشان به طرف مهاجمان بپاشند؛ اما این سم که می‌تواند کشنده بوده و باعث مرگ انسان شود، در عین حال می‌تواند نجات بخش هم باشد.

طبق مطالعات صورت گرفته ۲۵ گونه از هزار و ۵۰۰ گونه عقرب شناخته شده در جهان، دارای سمی هستند که می‌تواند یک انسان بالغ را از پای درآورد.

پرورش عقرب در ایران متولی ندارد

با وجود سودآوری بالای پرورش عقرب و عایدات بسیاری که صدور زهر عقرب می‌تواند عاید کشور کند، متاسفانه هنوز در ایران شرکت و مراکز پرورش شناخته شده‌ای در این خصوص وجود ندارند و حتی اتحادیه‌ای به عنوان متولی این حوزه شکل نگرفته است، به گونه‌ای که اکنون موسسات سرم‌سازی و شرکت‌های داروسازی خود راسا اقدام به پرورش عقرب کرده و سم مورد نیاز خود را، آن‌هم به صورت محدود تولید می‌کنند.

در این وضعیت خراسان رضوی، به عنوان یکی از استان‌های دارای تنوع زیستی بالا، که در مناطق کویری خود تجربه زیست انواع عقرب را دارد، در چند سال اخیر شاهد حضور و فعالیت علاقه مندانی در این زمینه بوده است، اما این روز‌ها شاهد سکوت و رخوت عجیبی در این بخش هستیم که خود نیازمند بررسی و واکاوی بیشتر است.

تاسیس می‌کنند، اما بهره برداری نه

محمد عرفانی معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به برخی مراجعات به این اداره، برای اخذ مجوز تاسیس مرکز پرورش عقرب، افزود:بر اساس تقاضا‌های رسیده، مجوز تاسیس صادر می‌شود، اما تاکنون مجوز بهره‌برداری به معنای شروع به فعالیت در این زمینه صادر نشده است و هم اکنون حتی یک مرکز مجاز و رسمی پرورش عقرب در استان نداریم.

او افزود: البته نمی‌توان احتمال وجود مراکز غیرمجاز را، به دلیل سودآوری بالای فروش زهر عقرب، رد کرد، اما نکته در این است که اگر مرکزی امکان فروش زهر تولیدی را داشته باشد، فعالیت در این زمینه قطعا همراه با سود است.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: فعالیت برخی افراد در فضای مجازی و اینترنت در خصوص تبلیغات و فضاسازی برای پرورش عقرب، موجب ایجاد جاذبه در این زمینه می‌شود که ما نیز به عنوان محیط زیست و متولی اصلی در این رابطه، همکاری لازم را با علاقه‌مندان و متقاضیان فعالیت در این کسب و کار خواهیم داشت.

عرفانی بیان کرد: اینکه چرا برخی افراد اقدام به اخذ مجوز تاسیس کرده، اما آنرا به بهره برداری نرسانده اند، جای سوال است که احتمال می‌دهیم بعد از تاسیس، ادامه کار را چالش زا و سخت دیده اند بنابراین از ادامه کار منصرف شده باشند.

او تصریح کرد: فعالیت مراکز غیرمجاز پرورش عقرب طی یکی، دو سال گذشته چشمگیر بود که با متخلفان برخورد نیز شد، اما این روز‌ها دیگر گزارشی از فعالیت چنین مراکزی نمی‌رسد، که جای شگفتی دارد که آن همه شور و رونق برای فعالیت در این حوزه کجا رفته است؟

این مقام مسئول تأکید کرد: پرورش این گونه بندپا شرایط و ضوابط خاص خود را دارد و خارج از این ضوابط هرگونه اقدام به پرورش می‌تواند توام با مخاطرات جانی باشد.

عرفانی اظهار کرد: شرایط زهرگیری از عقرب نیز محیطی کاملا خاص و آزمایشگاهی طلب می‌کند که به هیچوجه افراد عادی نمی‌توانند آن را عملی کنند، لذا پرورش عقرب در محیط‌های مسکونی، اقدامی خلاف قانون است و با متخلفان برخورد قانونی می‌شود.

او افزود: در مورد شرایط نگهداری این جانور باید گفت که عقرب‌ها باید در محفظه و در اتاق کاملا ایمن شده، نگهداری شوند تا فرار نکنند، سیستم بدن عقرب به گونه‌ای است که روز‌ها خوابیده و شب‌ها بیدار شده و فعالیت می‌کند و اگر عقربی در روز فرار کند، در جایی پنهان شده و شب از مخفیگاه خود بیرون می‌آید.

ارزش بالای صادراتی زهر عقرب

معاون اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: سم این جانور به تعبیری گرانبهاترین مایع دنیا محسوب می‌شود که البته شرط آن وجود شرایط استاندارد زهرگیری و نگهداری است، به همین دلیل بهای این ماده در جهان بسیار بالاست.

عرفانی بیان کرد: زهر عقرب قابلیت صادرات و درآمدزایی بالایی دارد که به واسطه ارزش‌های دارویی و ... مسلما فعالیتی سودآور است.

او تصریح کرد: پرورش عقرب جزو مشاغل نوپاست که با توجه به سودآوری زیاد آن، باید با آگاهی بخشی به مردم نسبت به ورودشان به این فعالیت اقدام کرد تا از بروز هرگونه مشکل و تبعات ناخواسته در این زمینه جلوگیری شود.

صفر شدن گزارش فعالیت مراکز غیرمجاز

فرمانده یگان حفاظت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی اظهارکرد: در سنوات گذشته چندین مورد گزارش مبنی بر فعالیت غیرمجاز مراکز پرورش عقرب در مشهد صورت گرفته بود، که اقدام به جمع آوری آن‌ها شد.

ابوالفضل شعبانی بیان کرد: از ابتدای سال جاری تا کنون گزارشی در این زمینه دریافت نکرده‌ایم و به تبع این امر، ورودی هم برای برخورد با متخلفان احتمالی در این زمینه انجام نشده است.

او تصریح کرد: قطعا فعالیت در این قالب با اخذ مجوز از اداره کل محیط زیست استان شدنی است، بنابراین دلیلی ندارد افراد بدون اخذ مجوز‌های لازم اقدام به انجام این فعالیت حساس در مکان‌های غیراستاندارد و یا منازل نمایند، که قطعا مخاطرات زیادی خواهد داشت.

بازاریابی، شرط نخست ورود به عرصه پرورش

ایمان محمدی آبیز کارشناس مسئول اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، از جمله دلایل احتمالی عدم بهره برداری از واحد‌های پرورش عقرب را، که موافقت اصولی نیز برای آن‌ها صادر شده است، نبود بازار برای عرضه محصول عنوان کرد و گفت: توصیه ما به علاقه‌مندان ورود به این عرصه، در ابتدا پیدا کردن بازار فروش عقرب و زهر آن است.

او افزود: فرآوری و آماده‌سازی پادزهر و سایر فراورده‌های دارویی سم عقرب، پروتکل‌های خاصی دارد، بنابراین استحصال سم توسط مراکز دارای دانش ابتدایی و اولیه، بعید به نظر می‌رسد.

کارشناس مسئول اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: نبود احتمالی بازار فروش سم، الزام به تغییر کاربری زمین‌های محل پرورش عقرب، سختی فرایند بهره‌برداری و احتمالا هزینه‌های بالا، مهمترین موانع در مسیر اقبال افراد به سمت ایجاد و بهره‌برداری از مرکز تکثیر و پرورش عقرب است.

محمدی آبیز بیان کرد: البته در این عرصه مراکزی برای ارائه آموزش‌های مربوطه و فروش بسته‌های آموزشی برای پرورش و تکثیر عقرب وجود دارد، اما اینکه آموزه‌های این مراکز بتوانند با موفقیت به اجرا دربیایند را، هنوز نمی‌توان قطعی دانست.

تعیین تکلیف مجوز‌های تاسیس صادره

او  احتمال وجود و فعالیت مراکز غیرمجاز پرورش عقرب در مشهد را بعید دانست و تصریح کرد: از سال ۹۷ تا کنون تعداد هفت مرکز با ارائه درخواست خود در استان موفق به دریافت مجوز تاسیس مرکز پرورش و تکثیر عقرب شده اند.

این مقام مسئول تأکید کرد: از اسفندماه سال گذشته فراخوانی برای تعیین تکلیف این مجوز‌ها به افراد داده شده است تا وضعیت مجوز صادره برای آن‌ها مشخص شود.

تهدید انسانی و دامی تنها خطر پرورش عقرب

 محمد رشتی‌باف رئیس اداره نظارت و سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی با بیان اینکه تاکنون هیچ مجوز رسمی بهداشتی برای پرورش عقرب در استان صادر نشده است، گفت: برای صدور مجوز بهره برداری، اداره کل محیط زیست استان از ما استعلام می‌گیرد لذا برای مرحله تاسیس مرکز، صدور پروانه بهداشتی و مسائل مبتلابه آن از سوی ما صورت می‌گیرد.

او افزود: تاکنون تقاضایی برای بهره‌برداری از مرکز پرورش عقرب در استان دریافت نکرده‌ایم، اگرچه از ۲ سال پیش تاکنون تقاضا برای این مورد داشته ایم.

رئیس اداره نظارت و سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی ادامه داد: اگرچه تعدادی مجوز تاسیس در استان برای این مراکز صادر شده است، اما هنوز مراجعه‌ای برای بهره برداری و اعلام مکان پرورش نداشته ایم.

رشتی‌باف بیان کرد: زهر عقرب بسیار ارزشمند است که علاوه بر مصرف داخلی، دارای جنبه صادراتی نیز هست و از این حیث می‌تواند اهمیت بالایی داشته باشد.

او  در خصوص خطرات پرورش عقرب گفت: جنبه تهدید انسانی و دامی این جانور زیاد است که در صورت فرار حتی یک عقرب نیز می‌تواند تهدید باشد.

خرید زهر عقرب نداریم، اما مراجعه چرا

حمیدرضا فرزین رئیس موسسه سرم سازی رازی مشهد نیز با بیان اینکه این موسسه تحت هیچ عنوانی از افراد زهر عقرب نمی‌خرد،گفت: مرکز اصلی موسسه رازی در کرج دارای مرکز ویژه پرورش مار و عقرب است که روند زهرگیری و استفاده از آن برای تولید دارو در همان مکان انجام می‌شود، بنابراین نیازی به خرید زهر عقرب از افراد عادی وجود ندارد.

 او  افزود: البته بعضا مراجعاتی از سوی افراد مختلفی به قصد عرضه و فروش عقرب و زهر عقرب داشته ایم، اما خریدی از آن‌ها انجام نشده است.

این مقام مسئول ادامه داد: اگر شرایط استاندارد و بهداشتی برای نگهداری از این سم فراهم نباشد، اثر درمانی و ماده موثره آن از بین می‌رود.

 فرزین  بیان کرد: بنابراین شرایط زهرگیری و نگهداری از عقرب دارای استاندارد‌های ویژه‌ای است و دلیل آن هم اهمیت خلوص سم این جانور است.

او تصریح کرد: حتی سموم تهیه شده در دیگر کشور‌ها نیز به کار این موسسه نمی‌آید، زیرا مرکز پرورش عقرب این موسسه در کرج، تامین کننده نیاز‌های دارویی مجموعه است.

رئیس موسسه سرم سازی رازی مشهد تأکید کرد: این مرکز تحت کنترل و شرایط خاص اقدام به پرورش و تولید سم مار و عقرب می‌کند که از نژاد‌های مختلف عقرب در کشور زهر تولید می‌نماید.

فرزین با اشاره به وجود مراکز پرورش و نگهداری عقرب توسط افراد عادی در استان، اظهار کرد: قطعا چنین واحد‌هایی فعالیت دارند، اما اینکه سم تولیدی خود را چه می‌کنند و به کجا می‌فروشند، اطلاعی ندارم.

تولید پادزهر برای نجات جان‌ها

سم عقرب با این وجود کشندگی، در ساخت دارو‌های ضد سرطان، آنتی بیوتیک‌ها و درمان درد‌های مفصلی، ایدز و MS و ساخت دارو‌های دیگر کاربرد دارد؛ همچنین محققان در مورد استفاده از این سم، در بحث آفت کشی مزارع کشاورزی هم به نتایج مطلوبی رسیده‌اند.

گفته می‌شود اگر سم عقرب در هوای آزاد بماند، بعد از پنج تا ۶ دقیقه نابود می‌شود. شرایط نگهداری سم عقرب بسیار حیاتی و مهم است و در زمان بهره‌برداری باید در دمای پایین فریز شود که این کار نیازمند یخچال‌های مخصوص است. سم فریز شده عقرب ظرف ۲۰ تا ۳۰ روز از بین می‌رود و به همین خاطر سم مایع را خشک می‌کنند.

 فرزین رئیس موسسه سرم سازی رازی مشهد با اشاره به اینکه مهمترین و رایج‌ترین کاربرد سم عقرب، استفاده از آن به عنوان پادزهر است، گفت: این پادزهر برای کسانی که دچار گزیدگی می‌شوند مورد استفاده است.

او افزود: سموم تولید شده در مرکز پرورش این موسسه در کرج، فراوری و خالص سازی شده و پس از آن آزمایش‌های کنترل کیفی نیز بر روی آن، با هدف کیفیت سنجی زهر عقرب انجام می‌شود.