«یلدا»، نام دیگر «شب چلّه» است که ایرانیان این نام را برای بلندترین شب سال انتخاب کرده اند که به رسم پیشینیان خود، در خانه بزرگ‌تر خانواده و یا فامیل دور هم جمع می‌شوند.

«یلدا» به معنای میلاد است و بسیاری از پژوهشگران، «یلدا» را زمان زایش خورشید یا ایزد مهر در انقلاب زمستانی می‌دانند و درواقع، در ایران باستان، جشنی تحت عنوان یلدا وجود نداشته؛ به طوری که در متن‌های باستانی ایرانی واژه یلدا دیده نشده است و در مقابل، آن‌ها برای انقلاب زمستانی و تغییر فصل، جشن می‌گرفتند.

معنای لغوی یلدا ارتباطی با منشأ این مراسم اصیل ندارد و درواقع، از متون ادبی به زبان روزمره عامه مردم ورود پیدا کرده است و در دوره اسلامی به مراسمی گفته می‌شد که از دوران کهن در زمان انقلاب زمستانی برگزار می‌شد و به نام‌هایی مثل آذرجشن و شب چلّه معروف بود.

گفته شده است مردم در گذشته، در جشنی تحت عنوان آذرجشن و جشن آتش در خانه‌های مردم در آغاز زمستان بود؛ به طوری که آن‌ها در خانه‌های خود آتش‌های بزرگ روشن کرده و خداوند مهربان را ستایش می‌کردند و دور هم جمع می‌شدند و به شادی می‌پرداختند و خوراکی می‌خوردند.

مردم عقیده داشتند که آتش روشن کردن برای برطرف شدن سرما و خشکی زمستان است و گرمای آن، سختی‌ها و زیان را از گیاهان دور می‌کند و به نظر می‌رسد که خوراکی‌هایی با طبع گرم مصرف می‌کردند تا از گزند سرما محافظت شوند.

تفأل زدن در شب چلّه باستانی و آذرجشن

همان طور که شواهد تاریخی و مردم نگارانه نشان می‌دهند زمان تغییر فصل، زمان خوبی برای تفأل و پیش گویی نزد ایرانی‌ها بوده است و به همین دلیل، احتمالاً در شب چلّه باستانی و آذرجشن، رسم تفأل زدن وجود داشته و این رسم‌های دیرینه تا به امروز همچنان برقرار هستند و در این میان، شاید مراسم شب چلّه اصفهان و ملایر قدیم که به نام «چله زری» معروف است، نام باستانی این جشن را در خود داشته باشد.

دلایل جایگزین شدن واژه‌های «یلدا» و «شب چلّه» به جای «آذرجشن» را می‌توان تغییر ذائقه فرهنگی ایرانیان و کنار رفتن آتش خانگی از کانون این جشن مطرح کرد.

پیشینیان از دیرباز شب چلّه را تا صبح بیدار بودند و به شادی و جشن می‌گذراندند و دور سفره‌هایی از خوراکی‌هایی متنوع می‌نشستند و این شب بلند را به عشق و مهربانی سپری می‌کردند.

اگرچه شب یلدا در تمامی این سال‌ها با تغییراتی همراه بوده، اما در مناطق مختلف کشور با سنت‌های خاص خود مورد توجه است. 

دور هم جمع شدن در خانه بزرگ خانواده یا فامیل، تفأل به حافظ، خواندن شعر و شاهنامه و داستان، خوردن شیرینی، میوه، آجیل و انواع تنقلات از جمله مواردی است که در این شب طولانی انجام می‌شود و یلدا، آیینی ملی است که کنار هم بودن خانواده‌ها در آن باعث تحکیم هرچه بیشتر پیوند‌های خانوادگی و حفظ روابط خویشاوندی می‌شود که سنتی الهی است. 

یلدا یا شب چلّه؛ میراث فرهنگی ناملموس ایران

در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در شهر رباط مراکش که چندی پیش برگزار شد، «یلدا» یا «چلّه» به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس ایران، به طور مشترک با افغانستان به ثبت جهانی رسید.

امیر صادقی، یک کارشناس ارشد مردم‌شناسی، در مورد  پیشینه و فلسفه شب یلدا بیان کرد: در کتاب جشن‌های ایرانیان، بهرامی بر این عقیده است که واژه‌ یلدا از زبان سریانی و به معنای تولد است و دلیل این نام گذاری را چنین دانسته‌اند که در پایان این شب دراز که اهریمنی است، خورشید یا مهر متولد می‌شود و تاریکی را از میان می‌برد.

به گفته او، یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می‌شود، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه‌ آریایی‌هاست و اقوام قدیم هند و ایرانی و هند و اروپایی، جشن تولد آفتاب را در آغاز زمستان می‌گرفتند، به ویژه، ژرمنی‌ها عید تولد آفتاب را در آغاز زمستان می گرفتند و آن‌را به‌خدای آفتاب نسبت می دادند.

محمدحسن سمسار تاریخ نگار و محقق، درمورد اهمیت شب یلدا و ثبت جهانی این آیین کهن در یونسکو بیان کرد: به دلیل ثبت جهانی شب یلدا، قطعاً مردم متوجه شده اند آن چه که پیشنهاد و ثبت شده است، تأثیر جهانی غیر قابل چشم‌پوشی دارد. زیرا شب یلدا تنها یک مراسم نیست و مبدأ فکری و فرهنگی بسیار عمیقی دارد چراکه وقتی به ظاهر شب یلدا نگاه کنید، تنها این مراسم را می‌بینید، اما در عمق مطلب، یک اندیشه جهانی و انسانی بزرگ دیده می‌شود که این اندیشه تقریباً امروز در تمام جهان جاری است و به اعتقاد من تا بشریت روی کره خاکی زندگی می‌کند، این تأثیر هم باقی می‌ماند. 

به گفته این محقق، یلدا آیینی است که از روزگار قدیم در ایران آغاز شده است و از سویی نیز، پیدایش و زایش خورشید نامیده می‌شود و یلدا برای ایرانی‌ها، پایان پاییز و آغاز زمستان و زایش مجدد طبیعت است. 

سمسار گفت: اندیشه یلدا، تجلی‌های مختلفی دارد و تجلی آن در محصولات فرهنگی و هنری از همه موارد مشهودتر است. یعنی در ادبیات فارسی، شاعری را نمی‌توانید پیدا کنید که در مدح و ستایش یلدا سخنی نگفته یا شعری نسروده باشد و در واقع، این موضوع، در تمام اشعار فارسی و نثر وجود دارد.

این تاریخ نگار ادامه داد: هدف از برگزاری مراسم شب یلدا، تزریق گونه‌ای از فرهنگ و امید به خانواده است. امید، مبدأ تمام حرکت‌های فرهنگی و انسانی بشر است و بشر، بی‌امید تبدیل به یک ربات متحرک می‌شود و امید یعنی بشر در مقابل سختی‌های فرهنگی و اجتماعی مأیوس نشود. بنابراین ، وقتی یلدا جنبه جهانی پیدا می‌کند، به معنی دمیدن امید برای زندگی بهتر و زندگی با فرهنگ‌تر در همه جهان است.

سمسار افزود: در فرهنگ یلدا، فرهنگ روشنایی، گرمی و زایش مجدد وجود دارد و امروزه، این فرهنگ به یک فرهنگ جهانی تبدیل شده است و از دیگر ارزش های آیین شب یلدا این است که پیدایش این جشن از ایران آغاز شده است و امروز هم آن را به همه جهان معرفی می‌کند و همه را متوجه به این آیین کهن می‌کند.