در سال‌های اخیر و مخصوصاً پس از شیوع ویروس کرونا اثر فضای مجازی در تعلیم و تربیت دانش آموزان بیشتر شد.

اگر راحتی و دوری از خطرات حضور در مدرسه در زمان شیوع ویروس کرونا را به عنوان مزایای آموزش غیرحضوری در نظر بگیریم؛ عدم مشاهده نزدیک در فرآیند آموزش، دوری از گروه همسالان و بازی نکردن با آنان و عادت کردن به فضای مجازی از معایب آموزش طولانی مدت به شکل غیرحضوری بود.

با این وجود نمی‌توان از این مساله غفلت کرد که دانش آموزان نسل جدید دیگر با تکنولوژی گوشی‌های هوشمند و فضای مجازی عادت کرده‌اند و لازم است در این زمینه در کنار اعمال محدودیت‌های سنی، سواد رسانه‌ای مناسبی به دانش آموزان برای مواجهه صحیح با این فضای مجازی آموزش داد.

باقر امیری کارشناس مسائل آموزش و پرورش در یادداشتی که در اختیار مهر قرار داده است به ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای در میان دانش آموزان پرداخته است.

پیشرفت‌های سریع در عرصه تکنولوژی و فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات و افزایش استفاده از اینترنت و فضای مجازی و عرضه فراوان اطلاعات و اخبار گوناگون؛ اهمیت آشنایی و آگاهی دانش آموزان برای چگونگی استفاده از اطلاعات و اخبار رسانه‌ها و درک درست و ارزیابی دقیق همراه با دید انتقادی و تردید نسبت به اخبار و اطلاعات ارائه شده یکی از اصول اساسی شناسایی اخبار و گزارش‌های درست از اخبار نادرست است.

افزایش حجم اطلاعات و کانال‌های ارتباطی گوناگون، قرار گرفتن در معرض اشکال مختلف اطلاعات نادرست و تبلیغاتی، پیام‌های رادیکال و خشونت آمیز، سخنان نفرت انگیز و دسترسی گسترده به حجم فزاینده اطلاعات و… دانش آموزان را در معرض خطرات گوناگون قرار داده است.

فرآیند‌های امنیتی و اجتماعی

انتشار اطلاعات نادرست و «اخبار جعلی» چالش‌های زیادی را برای دانش آموزان ایجاد کرده است با آموزش و افزایش سطح اطلاعات و آگاهی دانش آموزان نسبت به چگونگی مواجهه با اخبار و اطلاعاتی که توسط رسانه‌ها و فضای مجازی منتشر می‌شود، می‌توان آنان را در مقابل هجوم برنامه ریزی شده رسانه‌ها توانمند کرد.

اولین کسانی که در روند آگاه سازی و توانمند سازی دانش آموزان باید مورد توجه قرار گیرند، معلمان مدارس هستند وقتی معلمی با علم و دانش و شناخت کافی در مورد اخبار و اطلاعاتی که توسط رسانه‌ها ارائه می‌گردد وارد کلاس می‌شود، می‌داند چطور مسائل روز و اخبار و اطلاعات رسانه‌ها را برای دانش آموزان تجزیه و تحلیل کند و اولین موضوع در اینجا شناخت کافی نسبت به کاربرد و کارکرد‌های رسانه است.

رسانه‌ها این توانایی را دارند که در جامعه هدف موج و تنش ایجاد کنند و برای مقابله با این امواج اولین قدم آگاه سازی و توانمند کردن افراد در مقابل اخبار و اطلاعاتی است که به آنان ارائه می‌شود.

آموزش سواد رسانه‌ای اگر توسط افراد متخصص و با تجربه‌ای که با محیط رسانه‌ها آشنایی کامل دارند و اصول و چارچوب‌های آن را می‌شناسند، انجام شود، می‌تواند مؤثر و مفید باشد در غیر این صورت امکان اینکه در روند آموزش دانش آموزان کاستی و خللی ایجاد شود، خیلی زیاد است.

توانمند کردن دانش آموزان و افزایش مهارت‌ها و نگرش آنان در تجزیه و تحلیل و درک انتقادی رسانه‌ها و اطلاعات نادرست می‌تواند به سلاحی برای مقابله با رسانه‌های زرد تبدیل شود.

برخی از رسانه‌ها و فضای مجازی که اطلاعات نادرست، غیر واقعی و گمراه کنند در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهند از تکنیک‌ها و چارچوب‌های خاصی استفاده می‌کنند که تنها راه شناسایی این تکنیک‌ها داشتن سواد رسانه‌ای است. آموزش سواد رسانه‌ای نه تنها به عنوان مجموعه‌ای از توانمندی‌ها برای رشد دانش آموزان مؤثر و مفید است، بلکه به عنوان یک عامل بازدارنده هم می‌توان از آن استفاده کرد.

لزوم نگاه انتقادی دانش آموزان به رسانه‌ها

رسانه‌ها هر چند یکی از مهم‌ترین عوامل نهادینه کردن ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه و دانش آموزان هستند، ولی به تنهایی نمی‌توانند راه به جایی ببرند برای این کار باید از ظرفیت‌های خانه و مدرسه هم استفاده کرد.

آموزش سواد رسانه‌ای در دوره ابتدایی (در سطح خیلی ساده و با محتوای تصویری، ساده و قابل درک و فهم) و دوره متوسطه با توجه به جذابیت آموزش رسانه‌ها برای این دوره از دانش آموزان می‌تواند مفید باشد. هدف اصلی از آموزش سواد رسانه‌ای باید چگونگی بهره مندی از اخبار و اطلاعات رسانه‌ها و راه‌های مواجهه با تهدید‌های آنان باشد تا بتواند به رفع چالش‌های مرتبط با آن کمک کند.

برای آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس باید به یک سری سوالات پایه‌ای و اساسی پاسخ داده شود که از چه شیوه‌های آموزشی برای انتقال دانش سواد رسانه‌ای در سطوح ابتدایی و متوسطه استفاده شود؟ آیا آموزش سواد رسانه‌ای عملی، تئوری و یا ترکیبی باشد؟ چه کسی و با چه توانمندی این درس را می‌تواند در مدرسه تدریس کند؟ محتوای آموزشی چگونه باید باشد؟ و سوالات بسیاری در این مورد.

در این بین مهم‌ترین سوالی که باید به آن پاسخ شفاف و دقیقی داده شود این است که گسترش اخبار و اطلاعات نادرست چه چالش‌هایی را برای آموزش و یادگیری دانش آموزان و در کل برای نظام آموزشی ایجاد می‌کند؟

آموزش سواد رسانه‌ای می‌تواند دانش آموزان را در دسترسی به اخبار و اطلاعات درست و واقعی کمک نموده و توانایی اشتراک گذاری مناسب و ارزشمند محتوای دیجیتال اطلاعات با دیگران، تحلیل و ارزیابی، استفاده از تفکر انتقادی در مواجه با رسانه‌ها، تجزیه و تحلیل اخبار و… کمک کند.

در مواجه با رسانه‌ها و فضای مجازی؛ باید با فرآیند‌های تولید پیام رسانه‌ای، سطوح مصرف و هویت مخاطبان هدف، تکنیک‌های رسانه‌ای، اصول اخلاقی، نحوه مشارکت شهروندی از طریق رسانه‌ها و. آشنایی کامل داشت.

برای پشتیبانی مطلوب از دانش آموزان در برابر اخبار و اطلاعات نادرست و غیرواقعی می‌توان از معلم، عوامل اجرایی مدرسه، اولیا دانش آموزان برای دریافت اطلاعات درست و واقعی از رسانه‌ها و فضای مجازی استفاده کرد، تشویق دانش آموزان به مشارکت فعال در آموزش و یادگیری شیوه‌های استفاده از رسانه‌ها و فضای مجازی بهره برد.

شیوه‌های آموزش سواد رسانه‌ای برای مقابله با اطلاعات نادرست

رسانه‌ها و فضای مجازی با انتشار اطلاعات نادرست و «اخبار جعلی» تأثیر نامطلوبی بر دانش آموزان و یادگیری آنان دارد و محیط کار را برای معلمان که به دنبال انتقال دانش و معلومات خود به دانش آموزان هستند، دشوار کرده است و از طرف دیگر بر روی تربیت دانش‌آموزان، به‌ویژه در حوزه‌های تربیتی، آموزشی، روحی و روانی تأثیر زیادی دارد.

مطالعات زیادی درباره تأثیر سواد رسانه‌ای، نشان داده است که کاهش آسیب پذیری کودکان در برابر اطلاعات نادرست با رشد تفکر انتقادی، شایستگی‌های تحلیلی و… از مؤلفه‌های کلیدی یک مداخله آموزشی موفق هستند.

دانش‌آموزانی که سطوح بالایی از فرصت‌های یادگیری سواد رسانه‌ای را طی کرده‌اند، بهتر می‌توانند اخبار و اطلاعات نادرست و جعلی را شناسایی کنند.

آموزش سواد رسانه‌ای که به معنای یادگیری در مورد استفاده و تولید رسانه تلقی می‌شود، می‌تواند سودمند و یکپارچه و تقریباً در همه موضوعات برنامه درسی (مانند آموزش زبان مادری، تاریخ، جغرافیا، آموزش شهروندی، آموزش علوم و…) مؤثر باشد.

یکی از چالش‌های کلیدی آموزش و یادگیری سواد رسانه‌ای در سطح مدرسه، چگونگی ایجاد پیوند مؤثر بین شیوه‌های آموزش سواد رسانه‌ای در مدرسه و خارج از مدرسه برای عبور از شکاف‌های عمیق بین این دو، ضروری است.

درک و رویکرد ما از سواد رسانه‌ای عمدتاً مبتنی بر آموزش آن در دوره متوسطه است، اما تأثیرگذاری آن در دوره ابتدایی کار بسیار سختی است.

شیوه‌های تدریس و یادگیری برای آموزش سواد رسانه‌ای می‌تواند شامل کلاس‌های مختلف باشد، مانند پرس و جو فعال، یادگیری مبتنی بر بحث، یادگیری مشارکتی و آموزشی، یادگیری مبتنی بر بازی و ... که بیشتر آن‌ها مبتنی بر یادگیری فعال هستند.

۱۰ روش خلاقانه برای آموزش سواد رسانه‌ای

سواد رسانه‌ای، یعنی توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و ایجاد رسانه در اشکال مختلف در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای پیچیده شده است. با وجود چنین حجم بالایی از اطلاعات در حال حاضر به لطف تلفن‌های هوشمند و موتور‌های جستجو، دانش آموزان امروزی باید در فیلتر کردن آنچه می‌بینند و می‌شنوند کارآمدتر شوند. به عبارت دیگر، اکنون بیش از هر زمان دیگری آموزش سواد رسانه‌ای اهمیت دارد. پس از کجا شروع کنیم؟ آموزش رسانه در حال حاضر در بسیاری از برنامه‌های درسی در سراسر جهان مورد نیاز است. مدارس سخت کار می‌کنند تا به معلمان کمک نمایند تا دانش آموزان را برای ایجاد تغییرات در محیط اجتماعی، اقتصاد، فرهنگ و صنعت و… آماده کنند و دسترسی مداوم به ابزار‌های مناسب برای این شغل داشته باشند. همانطور که دنیای دیجیتال به طور باور نکردنی در حال توسعه است، معلمان هم به منابعی نیاز دارند تا از روند‌های فعلی مطلع شوند.

۱- تشخیص اخبار جعلی؛ مطالعه مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) نشان داد که اخبار نادرست سریع‌تر و عمیق‌تر از اخبار واقعی منتشر می‌شوند. باید به دانش‌آموزان یاد داد تاریخ و اعتبار نویسنده را بررسی کنند، لحن و زبان او را بسنجند و سوگیری‌هایش را شناسایی کنند. این کار زمان بیشتری می‌برد، اما در نهایت باعث صرفه جویی در وقت آن‌ها می‌شود، زیرا آن‌ها مجبور نخواهند شد منابع خود را دوباره بررسی و یا دیدگاه‌های خود را بعداً تصحیح کنند. حداقل یک منبع دیگر که همان موضوع را بیان می‌کند، جستجوی نمایند. بیشتر اخبار - به خصوص اگر مهم باشد - توسط بیش از یک سازمان پوشش داده می‌شود، این یک نشانه نسبتاً واضح درباره اخبار است.

۲- استفاده از منابع متعدد؛ هنگام تلاش برای شناسایی اخبار جعلی اولین کاری که دانش آموز باید انجام دهد این است که منابع دیگر را برای همان خبر بررسی کنند. از آنجایی که منابع مختلف جزئیات متفاوتی را در سطوح مختلف گزارش می‌کنند، دانش‌آموزان با خواندن، گوش دادن یا مشاهده دقیق‌تر، دیدگاه کامل‌تر و بهتری در مورد یک موضوع به دست خواهند آورد.

۳- سنجش لحن و زبان؛ معمولاً تفاوتی بین زبان معتبر و غیر معتبر وجود دارد، چه نوشتاری باشد و چه گفتاری. دانش آموزان باید بیاموزند که خوب گوش دادن موجب می‌شود که شناخت نسبتاً خوبی از فرستنده پیام پیدا کنند. مردم مطلبی را که می‌خوانند یا می‌شنوند اگر به زبانی علمی و آکادمیک باشد، بیشتر باور دارند.

۴- پرسش از اعداد و ارقام ارزیابی کلمات، اغلب به ارزیابی اعداد نیز نیاز داریم. فرض کنید به مقاله‌ای برخورد کرده‌اید که ادعا می‌کند «دانش‌آموزان وقتی حداقل هشت ساعت می‌خوابند در مدرسه بهتر عمل می‌کنند» و آن را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذاریم، اما وقتی نگاه دقیق‌تری به مقاله ذکر شده بیندازید، متوجه می‌شوید که این مقاله فقط در یک مدرسه، در یک کلاس، روی شش دانش آموز انجام شده است. بسیار مهم است که یاد بگیریم ریاضیات پشت پیام را قضاوت کنیم. از اینفوگرافیک‌ها برای نشان دادن اینکه چگونه اعداد می‌توانند ذهن را فریب دهند تا مخاطبان کل پیام را باور کنند، استفاده کنید، حتی اگر آن اعداد اصلی نباشند.

۵- درک تصاویر در مغز؛ رسانه‌های بصری تأثیر زیادی بر مصرف کنندگان دارند. به این دلیل است که بخش بزرگی از مغز به پردازش بصری اختصاص دارد و این قشر بینایی نامیده می‌شود و بر توجه، انگیزه و حتی احساسات ما تأثیر می‌گذارد. دانش آموزان باید بدانند که تصاویر چقدر می‌توانند در رسانه قدرتمند باشند. جی. فرانسیس دیویس، یک مربی و متخصص آموزش رسانه، می‌گوید: که تصاویر امروز باید حداقل در دو سطح خوانده شوند: اول، سطح عاطفی فوری که در آن به‌گونه‌ای واکنش نشان می‌دهیم که «عواطف یا داستان‌های درونی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد». دوم، به عنوان محصولاتی که قرار است از این طریق بر ما تأثیر بگذارند. هنگامی که در تشخیص دومی مهارت پیدا کردید، راحت‌تر می‌توانید کنترل کنید که آیا آن‌ها بر شما تأثیر می‌گذارند یا نه و انجام این کار مهم است. الیزابت تومن در کتاب خود Rise of the Image Culture اشاره می‌کند که تصاویر انسان‌های بی‌نقصی که زندگی کاملی دارند، «جایگزینی برای جستجوی معنایی شده‌اند که نسل‌های دیگر به روش‌های گسترده‌تر و مهم‌تری به دنبال آن بودند».

۶- توسعه مهارت‌های چند رسانه‌ای؛ یکی از بخش‌های مهم دانش رسانه در قرن بیست و یکم، دانستن نحوه استفاده از انواع مختلف ابزارها، به صورت جداگانه و هم با همدیگر است. اکنون متن، صدا، ویدئو، واقعیت افزوده و چاپ سه بعدی و رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های تعاملی داریم. کتاب، روزنامه، فیلم و تلویزیون و وبلاگ داریم. دانش‌آموزان امروزی باید در همه این‌ها به خوبی تبحر داشته باشند تا بتوانند در جهان پیش رو حرکت کنند. با توجه به سرعت سریع فن آوری قرن بیست و یکم، باید دانش آموزان را برای انواع رسانه‌هایی که هنوز وجود ندارند و یا در حال شکل گیری هستند مانند متاورس آماده کرد. این بدان معنی است که به آن‌ها کمک می‌کنیم تا حد ممکن با انواع رسانه‌های موجود راحت شوند، زیرا فناوری‌های آینده از آن‌ها ساخته خواهد شد.

۷- تشخیص تعصب به دانش‌آموزان که تشخیص دهند کدام کانال‌ها ممکن است کدام نوع حقایق را برجسته کنند، بر انواع خاصی از زمینه‌ها یا زوایای تأکید کنند و از لحن‌های مختلف استفاده کنند. کریگ سیلورمن، روزنامه‌نگار، کارشناس اخبار جعلی و سردبیر رسانه Buzzfeed فاش می‌کند که بهترین عملکرد در فیس‌بوک در طول انتخابات کلینتون-ترامپ، اخبار جعلی بود که تعصبات بینندگان را تأیید می‌کرد. به عبارت دیگر، اگر کسی یک خبر نادرست را پست می‌کرد که هیلاری را لکه‌دار می‌کرد، بینندگانی که قبلاً برداشت‌های منفی از او داشتند، بیشتر باور می‌شد و به اشتراک گذاشته می‌شد.

۸- خودمان رسانه‌ها را شکل دهیم؛ یک رسانه آزاد و باز برای یک جامعه دموکراتیک ضروری است. آموزش رسانه‌ای تضمین می‌کند که نسل‌های آینده قادر خواهند بود برای خود فکر کنند و نه تنها بر اساس آنچه می‌بینند و می‌شنوند شکل بگیرند. در یک جامعه واقعاً دموکراتیک، مردم هم مشارکت و هم مخالفت می‌کنند. در برخی سطوح، این بدان معناست که اگر رسانه‌ها واقعاً نماینده مردمی هستند که به آن‌ها خدمت می‌کنند، پس باید مجادلات، درگیری‌ها و سوالات مطرح شده توسط شهروندان خود را برجسته کنند. به این ترتیب مردم می‌توانند و باید به شکل گیری رسانه کمک کنند.

۹- مدیریت اطلاعات طبق برخی معیارها، اگر امروز شروع به خواندن اینترنت کنید و ۲۴ ساعت شبانه روز و ۷ روز هفته ادامه دهید، ۵۷۰۰۰ سال طول می‌کشد تا به پایان برسید. با توجه به داده‌های فراوان، چگونه به‌عنوان مصرف‌کنندگان کارآمد از رسانه‌ها استفاده کنیم؟ از کجا شروع می‌کنیم؟ و از کجا دست بکشیم؟ و با اطلاعاتی که دریافت می‌کنیم چه کار کنیم؟ آیا راهی برای جمع‌آوری، سازمان‌دهی و استفاده از این داده‌ها به گونه‌ای وجود دارد؟

بنابراین برای استفاده بهینه از اطلاعات و اخباری که منتشر می‌شود باید بتوانیم متناسب با نیاز خود حدود و ثغور آن را مشخص و معین کنیم تا زمان را از دست ندهیم.

۱۰- تولید محتوا برای مخاطبان، یک سری افراد متخصص و آگاه به کارآیی و توانمندی رسانه‌ها هستند که با گرفتن حق الزحمه برای آن‌ها تولید محتوا می‌کنند برخی از این محتوا‌ها مفید و برای زندگی مؤثر و اثربخش هستند و برخی دیگر مضر و روند یک زندگی عادی و ساده را دچار مشکل می‌کنند. دانش‌آموزان باید بدانند که چگونه خلقان باهوش رسانه‌ها باشند و اهمیت رسانه‌ها را بدانند تا در دام آن‌ها گرفتار نشوند.

سواد رسانه‌ای راهی برای درک بهتر دنیای جدید و اظهار نظر در آن است. این شامل درک چگونگی و چرایی ساخت یک پیام رسانه‌ای و همچنین تأثیر آن بر جهان نیز می‌شود. آموزش مؤثر سواد رسانه‌ای همچنین مستلزم تمرکز قوی بر مشارکت مدنی و ایجاد، ارتباط مردم با ابزار‌هایی برای شنیده شدن صدای و دیدگاه‌های آن‌ها است. البته، سواد رسانه‌ای همیشه با تغییر تکنولوژی و فرهنگ در حال پویایی تکامل است، هیچ کمبودی در چارچوب‌های فناوری‌های هوشمند وجود ندارد که هرکدام آن را کمی متفاوت تعریف کنند. با این حال، همه موافقند که سواد رسانه‌ای جز مهمی از یادگیری است و به عنوان یک سواد بین درسی که عمیقاً در هر کلاس درس وجود دارد باید به آموزش آن تاکید شود و غفلت از آن برای هر کشوری چالش‌ها و آسیب‌هایی را بدنبال خواهد داشت. 

منبع: مهر