باهوش‌ترین کسی که در زندگی‌تان دیده‌اید، چه مشخصاتی دارد؟ خیلی خوب بلد است با دیگران ارتباط برقرار کند؟ خوره ریاضی است و به‌راحتی از سخت‌ترین مسائلش سردرمی‌آورد؟ هیچ رشته ورزشی نیست که ازپسش برنیاید؟ کسی را می‌شناسید که در همه زمینه‌های توانایی و مهارت‌های انسانی، سرآمد باشد؟ چندروز پیش جدولی منتشر شد که ادعا می‌کرد رتبه بهره هوشی ایرانی‌ها در جهان ۱۱۹ است. به آن جدول البته انتقاد‌های زیادی وارد بود که در همین پرونده درباره‌ این موضوع خواهید خواند، اما با همه ایرادهایش، بهانه خوبی است که درباره هوش حرف بزنیم.

بیشتربخوانید

• ویژگی‌های مشترک افراد باهوش

آی‌کیو «Intelligence Quotient» که معادل نادقیقش «ضریب هوشی» در سال‌های اخیر، جای خودش را به ترکیب درست‌تر «هوش بهر» یا «بهره هوشی» داده، معیاری است برای سنجش هوش شناختی که ازطریق آزمون‌های استاندارد اندازه‌گیری می‌شود و نشان می‌دهد که فرد در یک آزمون خاص درمقایسه با دیگر افراد گروه سنی خودش، چقدر موفق عمل کرده‌است. تعریف مأیوس‌کننده‌ای است، مگر نه؟ خیلی خوب می‌شد اگر با جواب دادن به چند سوال، برچسب «باهوش» دریافت می‌کردیم، اما این عنوان بسیار کلی است. هوش، جنبه‌های مختلفی دارد. در یک دسته‌بندی که ازسوی روان‌شناسی به‌نام «گاردنر» انجام شده، هوش به هشت گروه تقسیم شده‌است؛ «ریاضی-منطقی»، «کلامی»، «بدنی-حرکتی»، «فضایی-دیداری»، «موسیقایی»، «درون‌فردی»، «اجتماعی» و «طبیعی». خب آزمون‌های مختلف می‌توانند ابعاد متفاوت هوش را اندازه‌گیری کنند و بگویند هرکسی در چه زمینه‌ای بهتر عمل می‌کند. به سوالات بالا برگردید. کسی که باهوش می‌نامیدش، احتمالا صرفا در یکی یا چندتا از این دسته‌بندی‌های هوش، عملکرد بهتری دارد. حالا کم و بیش هوش را می‌شناسید، در ادامه با عوامل تعیین‌کننده هوش، روش‌های سنجش‌ و اعداد و ارقام مربوط به آن آشنا خواهیدشد.

عوامل موثر بر بهره هوشی
یکی از دغدغه‌های هر والدی برای فرزندش در کودکی این است که چگونه می‌تواند بهره هوشی او را بالا ببرد؟ برای افزایش بهره هوشی قبل از هرچیزی باید بدانیم، چه عواملی در میزان آن موثر است.

بهره هوشی پدر و مادر

همیشه تصور می‌شد فرزندان به یک اندازه از پدر و مادر خود باهوش بودن را به ارث می‌برند، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که هوش از طریق ژن خاصی که روی کروموزوم X وجود دارد به کودک منتقل می‌شود و از آن جایی که مادر دو کروموزوم X و پدر یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y دارد، بنابراین از نظر تئوری، احتمال آن‌که زنان بر عملکرد شناختی تاثیر بگذارند، بیشتر از مردان است. این تحقیقات می‌گوید پسر‌ها هوش شان را از مادرشان به ارث می‌برند و دختر‌ها هوش شان را هم از پدر و هم از مادر به ارث می‌برند. به عبارت دیگر اگر این ژن از طرف مادر باشد دقیقا به همان جایی می‌رود که مورد نیاز است، ولی اگر از طرف پدر باشد، این طور نیست؛ بنابراین اگر دلتان می‌خواهد فرزند باهوشی داشته باشید، در قدم اول باید خودتان باهوش باشید.

عوامل محیطی

دانشمندان می‌گویند که دوران طلایی رشد مغز همان دو سال اول زندگی است و عوامل محیطی مثل محیط زندگی، آب‌و‌هوا، والدین و استرس روی هوش کودک تاثیر مستقیمی دارند.

تنش بین والدین یکی عوامل محیطی که بر هوش تاثیرگذار است، شرایط خانوادگی پرفشار است. تنش بین والدین می‌تواند بر هوش کودک تاثیر بدی بگذارد.

آلودگی هوا و دود سیگار تحقیقات جدید نشان داده که قرار گرفتن در معرض ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون، با کاهش بهره هوشی در کودکان مرتبط است. به همین دلیل است که کارشناسان معتقدند ضریب هوشی در کودکان ایرانی رو به کاهش خواهد بود. همچنین مادر اگر در دوران بارداری در معرض دود سیگار قرار بگیرد یا دخانیات استعمال کند، باعث کاهش ضریب هوشی جنین خواهد شد.

استرس و خشونت هیچ وقت از نقش تأثیرگذار استرس نباید غافل شد. مطالعات نشان داده است، کودکانی که در معرض خشونت قرار می‌گیرند، نمرات تحصیلی و بهره هوشی ضعیف‌تری دارند. در یک پژوهش، جمعیت بزرگی از کودکان بررسی شدند و پژوهشگران دریافتند قرارگیری خردسالان در معرض خشونت و فشار روانی ناشی از ضربات عاطفی با افت قابل ملاحظه بهره هوشی و ضعف در خواندن مرتبط است.

تغذیه

نوع تغذیه افراد در طول زندگی تأثیر بسزایی بر میزان هوش آن‌ها دارد. تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که دچار سوء تغذیه می‌شوند به‌طور میانگین از دیگر کودکان دارای هوش کمتری هستند. بیشترین زمانی که تغذیه می‌تواند بر میزان هوش کودک تاثیرگذار باشد، زمان رشد و تکامل مغز کودک است. پس برای این که فرزندان باهو‌ش‌تری داشته باشید، باید به تغذیه در دوران بارداری اهمیت زیادی بدهید. مهم‌ترین تغذیه اثبات شده بر بهره هوشی کودکان، تغذیه با شیر مادر تا پایان ۲ سالگی است؛ شیر مادر به‌واسطه سرشار‌بودن از انواع ویتامین، پروتئین و املاح مغذی، نقش قابل توجهی بر تقویت سیستم عصبی و سلول‌های مغزی دارد. همچنین اضافه کردن مواردی، چون ماهی به دلیل داشتن پروتئین و اسید‌های چرب امگا۳، سیب‌زمینی برای آنتی‌اکسیدان و ویتامین A و همچنین تخم‌مرغ که یک منبع غنی گروه ویتامین B و آهن است در افزایش هوش کودک بسیار موثر خواهد بود.

میانگین بهره هوشی کشور‌های جهان

کتاب «ضریب هوشی و ثروت کشورها» یکی از کتاب‌های بحث‌برانگیزی بود که در سال ۲۰۰۲ میلادی منتشر شد و حاشیه‌های آن هنوز ادامه دارد. ریچارد لین استاد روان‌شناسی در ایرلندشمالی و دکتر تتو ون‌هانن استاد علوم سیاسی دانشگاه فنلاند نویسنده‌های این کتاب هستند و خلاصه حرف‌شان در این کتاب این است که ضریب هوشی یکی از عوامل مهم در تفاوت‌های موجود بین ثروت ملی و ضریب رشد اقتصادی کشورهاست، هرچند تنها عامل تعیین‌کننده این تفاوت نیست. آن‌ها در این کتاب، میانگین ضریب هوشی کشور‌های مختلف جهان را براساس تحلیل گزارش‌های منتشر شده و همچنین نرخ رشد اقتصادی و سرانه تولید ناخالص داخلی کشور‌ها را از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۰ بررسی و مشاهداتشان از وابستگی ضریب هوشی ملی به این عوامل را گزارش کرده‌اند.

جدول رتبه‌بندی میانگین بهره‌هوشی کشور‌ها یکی از پربحث‌ترین بخش‌های این کتاب است. هنگ‌کنگ و سنگاپور با میانگین ضریب هوشی ۱۰۸ در رتبه اول این جدول قرار دارند. لین و ون هانن در این کتاب برای تهیه این جدول به جای این‌که خود به مطالعه بهره هوشی کشور‌ها بپردازند به آمار و گزارش‌های منتشر‌شده درباره آن‌ها اکتفا کردند که با این کار مورد نقد جدی قرار گرفتند. کتاب «بهره هوشی و نابرابری جهانی» که ۴ سال بعد از این کتاب چاپ‌شد در واقع دنباله‌ای شامل نقد‌های صاحب‌نظران به داده‌ها، روش‌ها و نتیجه‌گیری‌های این کتاب است.

بهره هوشی ایرانی‌ها از زبان آمار

صادقانه که نگاه‌کنیم رتبه ایران در جدول میانگین ضریب هوشی کشورهاکه به تازگی منتشر شده برخلاف آن‌چه فکر می‌کنیم، معمولی است و نه فوق‌العاده. طبق رتبه‌بندی این جدول ایران با میانگین ضریب‌هوشی ۸۴ در رتبه ۱۱۹ کشور‌های جهان قرار دارد. این جدول در سال ۲۰۲۲ بر اساس پژوهش‌های دانشمندی به نام «ریچارد لین» تهیه شده است. رتبه‌بندی این جدول به این صورت است که کشور‌های دارای ضریب‌هوشی یکسان در یک جایگاه قرار می‌گیرند و ایران در این جدول با کشور‌هایی مانند افغانستان، اردن، مراکش، نیجریه، ونزوئلا، اوگاندا، عربستان و... هم‌نمره، ولی با رتبه متفاوت است. این مسئله نقد‌های بیشتری را به این پژوهش وارد کرده است. به طور مثال برای ۱۰۴ کشور از ۱۸۵ کشور ذکرشده در کتاب «ضریب هوشی و ثروت کشورها» مطالعات قبلی وجود نداشت و نویسنده‌های کتاب از مقادیر ضریب هوشی همسایه‌های آن کشور یا کشور‌های مشابه میانگین گرفته‌اند.

همچنین برای ضریب‌هوشی برخی کشور‌ها مانند آفریقای جنوبی از مطالعات ضریب هوشی روی قومیت‌های مختلف این کشور استفاده کرده‌اند که برخی آن را نژادپرستانه و غیرقابل استناد می‌دانند. در مواردی هم رتبه کشور‌ها از میانگین ضریب‌هوشی کشور‌های غیرهمسایه با آن‌ها به دست آمده است. مثلاً ضریب هوشی قرقیزستان از میانگین ضریب هوشی ایران و ترکیه که هیچ‌کدام همسایه آن نیستند به دست‌آمده است، چون آن‌ها به زبان ترکی و فارسی صحبت می‌کنند نه به زبان چینی!

منبع: روزنامه خراسان