جنوب غربی زنجان، در فاصله ۵ کیلومتری شهر گرماب و دامنه جنوبی کوه سقزلو. این آدرس و مختصات غار منحصر به فرد «کتله‌خور» است که قدمتی ۳۰ میلیون ساله دارد. کتله‌خور همسن‌وسال غار علی صدر همدان است و شاید بتوان آن‌ها را همزاد هم خواند. خشکی-آبی و قندیل‌های آهکی آن خالص‌تر از علی صدر است و گفته‌می‌شود این دو غار در نهایت به‌هم می‌رسند، ولی هنوز راه اتصال‌شان کشف نشده‌است. دراین غار تا چشم کار می‌کند رسوباتی ا‌ست که از کف غار برآمده یا از سقف آویزان هستند. از بهره‌برداری اولیه این غار چیزی حدود ۱۵ سال می‌گذرد، اما هنوز طبقه‌ها و کیلومتر‌های زیادی از شاخه‌های اصلی و فرعی این غار ناشناخته مانده است. کتله‌خور فعلی ۳ طبقه دارد و گمان می‌رود ۴ طبقه دیگر از این غار هنوز کشف نشده‌است؛ بنابراین کاوش‌های زیادی لازم است تا بازدیدکننده‌ها به همه نقاط غار دسترسی داشته‌باشند. غار کتله‌خور به لحاظ کیفیت بلور‌ها و قندیل‌ها، زیبایی و تعداد طبقه‌ها اولین غارآهکی شناخته‌شده در جهان است، اما به این اندازه در ایران و جهان معروف و سلبریتی‌طور نیست. انتشار ویدئویی در فضای‌مجازی که در آن رسوبات آهکی غار شبیه یک ساز عمل‌می‌کنند و بعد از ضربه آهسته به آن‌ها یک ملودی زیبا به گوش می‌رسد، باعث شد تا در این پرونده از ویژگی‌ها، شگفتی‌ها و باید‌ها و نباید‌های بازدید از این غار چندین میلیون ساله بگوییم.

سر و کله «کتله‌خور» از کجا پیدا شد؟

برای کتله‌خور فلسفه‌بافی‌های زیادی وجود دارد. برخی با تفکیک کتله‌خور به این نتیجه رسیده‌اند که «کتله» به معنای تپه و «خور» ریشه اوستایی خورشید است و کتله‌خور کوتاه‌شده عبارت کتله خورشید به معنای تپه خورشید است. یعنی تپه‌ای که خورشید از پس آن بالا می‌آید یا در آن غروب می‌کند. گمان بعضی این است که کتله به معنی غار کوچک است و کتله‌خور می‌تواند خوردن غار به غار‌های کوچک دیگر باشد. البته اهالی هر منطقه برای هر جنگل و کوه و غاری یک افسانه ترسناک هم دارند. برخی معتقدند که در گذشته جانوری وحشی به نام کتله در غار زندگی می‌کرده است. او وقت گرسنگی و در تاریکی شب، از غار بیرون می‌آمده و بعد از شکار و سیرکردن خود به غار بازمی‌گشته‌است. البته در این افسانه‌ها هرکس شکل و شمایلی را برای این موجود در ذهن ساخته‌است. گمانه دیگری هم وجود دارد که در آن کتله به معنی پستی و بلندی و خور به معنای راحتی است و معنی کتله‌خور می‌تواند پستی و بلندی‌هایی باشد که راه رفتن روی آن‌ها راحت است. اهالی روستا‌های نزدیک به غار کتله‌خور داستان‌های عجیبی از این غار دارند و می‌گویند پدران‌شان به این غار که به آن «کَتَل کُتِل» هم می‌گفته‌اند رفت‌و‌آمد داشتند و برای آن‌ها داستان‌هایش را بازگو می‌کردند.

ماجرای کشف و ثبت غار در دل کوه

مردم گرماب حوالی سال ۱۳۰۰ هجری شمسی، ۱۰ کیلومتر از غار کتله‌خور را کشف‌کردند. ۳۰ سال بعد سیداسدا... جمالی که عضو زنجانی گروه کوه‌نوردی «نیرو راستی» در پایتخت بود غار را به ثبت‌رساند. ورودی کتله‌خور یک دهلیز ۴ هزار متری داشت و یک سقف کوتاه که بعد از گذراندن آن و چند دهلیز فرعی به یک دالان بسیار بزرگ ۹۵۰ متری می‌رسید و بعد از آن در دو دهلیز ۵۰ متری ادامه می‌یافت. سال‌های سال به دلیل طولانی بودن دهلیز ورودی و کوتاه بودن سقف آن و مشکلات رفت‌وآمد، کتله‌خور بی‌اهمیت جلوه داده‌می‌شد تا این که گروهی از غارنوردان حرفه‌ای و مجهز همدان در سال ۱۳۶۵ دست به کارشدند و بازدید کاملی از غار انجام‌دادند. گفته می‌شود در آن سال‌ها حدود ۷۰۰ متر ابتدایی غار، قطری حدود ۷۰ سانتی‌متر داشته‌است و آن‌ها باید این مسیر را سینه‌خیز می‌رفتند و علامت‌گذاری می‌کردند. بعد از آن، کوهنوردان بیشتری به دیدن غار علاقه نشان‌دادند و در دهه ۶۰ یک تیم فیلم‌برداری از زنجان راهی کتله‌خور شد تا داستان کشف غار و شگفتی‌های آن را به تصویر بکشد. در این بین، پیداشدن ۸۰ اسکلت انسانی در ۱۰۰ متر ابتدایی کتله‌خور، زندگی انسان‌های نخستین را در این غار تایید کرد. شکل‌گیری این غار به دهه سوم زمین‌شناسی یعنی حدود ۳۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد. همه این عوامل باعث‌شد معادله‌ها تغییرکند، غار کتله‌خور به یکی از تیتر‌های مهم روزنامه و مجله‌های روز تبدیل و تلاش‌ها برای معرفی این غار به عنوان یک جاذبه گردشگری چندین میلیون‌ساله پررنگ‌تر شود.

صخره‌نوردی و عروس‌گردانی در غار!

چهره کتله‌خور امروزی کمی متفاوت است. عرصه بزرگی برای ورود به این غار آهکی ساخته‌اند. غار در یک محیط مستطیلی چند هزارمتری شکل گرفته‌است. بعد از ورود به غار و جلو رفتن در آن به یک تالار بزرگ می‌رسید. بالای سر تا چشم کار می‌کند قندیل‌هایی در اشکال و رنگ‌های مختلف است که طبیعت برای خلق هرکدام از آن‌ها میلیون‌ها سال زمان گذاشته. ۸۰۰ نفر می‌توانند در این تالار جا بگیرند. تا به حال بیش از ۳۰ کیلومتر از کتله خور شناسایی و بیش از ۲۰ کیلومتر آن نقشه‌برداری شده‌است، اما گردشگران فقط می‌توانند درصد کمی از این غار یعنی حدود ۲ کیلومتر معروف به بخش تفریحی را ببینند. بخش ورزشی غار با طول حدود ۴ کیلومتر از قسمت‌های مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان حرفه‌ای است. بخش فرهنگی هم در بخش جنوبی کتله‌خور قرار دارد و قسمت اصلی آن یک دالان کاملا طبیعی است که، چون به بیرون راه نداشته‌است یک دهانه مصنوعی برای آن کنده‌اند. این بخش برای برگزاری مراسم مختلف استفاده می‌شود. قدیمی‌ها اعتقاد دارند جشن و پایکوبی در غار کتله‌خور باعث افزایش روزی می‌شود. به همین دلیل بعضی با اجرای مراسم «عروس‌گردانی» در کتله‌خور پایکوبی مختصری انجام می‌دهند بی آن که بدانند زیبایی و شگفتی‌های این میراث طبیعی تکرارشدنی نیست.

سکانسی از یک رویای طبیعی

صدای آبراهه‌های باریک و صدایی که با برخورد باد به قندیل‌ها در کتله‌خور می‌پیچد سکانسی از یک رویای زیباست. این غار در روز‌های اولیه شکل‌گیری، غاری آبی بوده، اما بخشی از توده‌های بزرگ سنگی با حل‌شدن از توده اصلی جدا می‌افتد و با وجود طبقه‌های متعدد درغار، آب به طبقه‌های پایین‌تر نفوذ می‌کند و به این ترتیب کتله‌خور به یک غار خشکی-آبی تبدیل می‌شود.
تجمع توده‌های آهکی در قسمت‌های مختلف غار باعث شده‌است هر قسمت را بنا به شباهت‌شان به اشیا و تصورات به سفره عقد، شتر با جهاز، پافیلی، نخل تنها و ... نام‌گذاری‌کنند.

این تزیینات آهکی در قسمت‌های مختلف غار در کف و سقف و بدنه دیده می‌شوند، اما چرا این تزیینات به رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود؟ چندرنگ بودن این قندیل‌ها نشانه چندلایه‌بودن ترکیبات درون زمین است. وقتی آب وارد لایه‌های زمین می‌شود ممکن است در حین حل‌کردن آهک به رگه‌هایی از فلزات و مواد معدنی دیگر برخوردکرده، مقداری از آن‌ها را حل کند و با خود به فضای درون غار ببرد. این مسیر ممکن است هنگام شکل‌گیری قندیل‌های آهکی روی رنگ آن‌ها تاثیر بگذارد.

رنگ‌هایی مانند سیاه، سبز، قرمز، نارنجی و سفید شیری که در مواقعی به زردی می‌زند جزو رنگ‌های خالص ترکیبات آهکی است و دیگر رنگ‌ها در نتیجه املاح موجود در کربنات کلسیم است. در اطراف این غار چشمه‌های متعددی وجود دارد و بعضی قسمت‌ها دستخوش تغییرات طبیعی مانند زمین‌لرزه، گسل‌خوردگی و لغزش‌ها و ریزش‌ها هم شده است.

طبیعت و فناوری پشت فناوری!

شکل‌ها و رنگ‌های قندیل‌های میلیون‌ساله از مواردی است که کتله‌خور را منحصربه‌فرد کرده است. طبیعت برای ساخت هرکدام از این قندیل‌ها و زیبایی‌ها در دل غار چندهزار و چند میلیون‌سال وقت صرف کرده‌است. قسمتی از سقف کتله‌خور با «استالاکتیت»‌های گل‌کلمی شکل پوشانده‌شده است. استالاکتیت‌ها یا چکنده‌سنگ‌ها ستونی از مواد معدنی هستند که به صورت ستون یا در شکل‌های مختلف از سقف آویزان می‌شوند. این گل‌کلمی‌ها نشان می‌دهد زمانی آب در داخل غار وجود داشته و کتله‌خور در اثر حرکت آب و انحلال آن به وجودآمده‌است. تجمع «استالاگمیت»‌ها به شکل‌های مختلف در نقاط دیگر، دلیل جذابیت بعدی غار است. استالاگمیت‌ها یا چکیده‌سنگ‌ها ستون‌هایی از مواد معدنی هستند که از کف غار بالا می‌آیند. عروس و داماد و میدان شمع از جمله این تجمع‌هاست که به دلیل شکل ظاهری‌شان برای آن‌ها این اسامی را انتخاب‌کرده‌اند. طبیعت حکاک و نگارگر خوبی است و قدرت و شکوه معماری‌اش را در نقطه‌نقطه این غار به انسان‌ها یادآوری می‌کند. در برخی نقاط این غار استالاکتیت و استالاگمیت‌های آهکی به هم پیوسته و ستون‌های آهکی عظیمی را به وجود آورده‌اند و به نوعی نقش ستون‌های آهنی در ساختمان‌های بزرگ را برای غار بازی‌می‌کنند. به این ترتیب با این فناوری طبیعت، غار نگهدارنده خودش است و این ستون‌ها مانع ریختن سقف غار می‌شوند.

بهتر است کتله‌خور ناشناخته بماند!

توضیحات و دیده‌های یک ایرانگرد از غار شگفت‌انگیز ۳۰ میلیون ساله‌ای که نگران آینده آن است

«سال‌ها پیش غار کتله‌خور بودیم. لیدر گفت بالای سرتون رسوبات آهکی وجود دارن که هزاران سال طول کشیده ساخته بشه. حواستون باشه بهشون نخورید. یهو جلوی من یه خانم دست‌انداخت یکی‌شو کند!» این نظر را در واکنش به ویدئویی که از کتله‌خور در فضای مجازی پربازدید شده‌بود، دیدم. در این ویدئو خانمی با ضرب‌گرفتن روی یکی از رسوبات آهکی کتله‌خور می‌گفت یکی از ویژگی‌های خاص کتله‌خور این است که سنگ‌ها قابلیت نت موسیقی دارند. بنیامین بلوچی که ویدئو‌های زیادی از ایرانگردی‌هایش در شهر‌های مختلف ایران و غار کتله‌خور زنجان بارگذاری کرده، معتقد است انجام دادن این کار باعث می‌شود به توده‌های آهکی کتله‌خور آسیب برسد. با او درباره ویژگی‌های خاص این غارگفت‌و‌گوی کوتاهی کردیم.

دنیایی دیگر در غار کتله‌خور زنجان

«غار کتله‌خور به قدری زیباست که با ورود به آن انگار وارد یک دنیای دیگر شدید. ورودی غار طبیعی نیست و برای رسیدن به غار اصلی یک مسیر را حفاری کرده‌اند. بیشتر این مسیر نورپردازی شده‌است و قندیل‌ها در زمان شکل‌گیری به ابعاد و اشکال مختلفی درآمده‌اند. همچنین در اواخر غار هم با یک پل آهنی، امکان بازدید از بخش‌هایی از غار را که دسترسی کمتری به آن‌ها وجود دارد فراهم کرده‌اند. کتله‌خور آن‌قدر بزرگ است که بیشتر قسمت‌های غار هنوز باید کشف شود و هزاران بار حیف که دیده و شناخته نشده است. البته این ناشناخته بودن به ضرر این غار نیست، چون هنوز فرهنگ‌سازی درستی نشده‌است که بازدیدکننده‌ها حین لذت‌بردن از غار، از زیبایی‌های آن مراقبت‌کنند و به آن آسیبی نرسانند. من در زمان شیوع کرونا مجوز گرفتم و به همراه یکی از دوستانم از غار بازدید کردیم. در آن دوره امکان بازدید عمومی وجود نداشت، اما با این که هیچ‌کس آن جا نبود محیط ترسناکی نداشت و برعکس، محیط غار خیلی آرامش‌بخش بود. مهم‌ترین نکته غار کتله‌خور احتمال وصل بودن آن به غار علیصدر همدان است. بین این دو غار ۶۰ کیلومتر فاصله است و این دو غار میلیون‌ها سال است که با هم در ارتباط هستند. اغلب رسوبات آهکی این غار توخالی است و به همین دلیل با ضرب گرفتن روی آن می‌توانید صدایی شبیه نت‌های موسیقی بشنوید، ولی چون بافت غار بسیار آسیب‌پذیر است قطعا ضربه‌زدن یا حتی دست‌زدن به آن کار اشتباهی است که به ضرر غار تمام‌می‌شود.» این‌ها دیده‌ها و تجربه‌های بنیامین بلوچی از بازدید غار کتله‌خور زنجان است.

منبع: روزنامه خراسان