در سال هایی نه چندان دور در کوچه پس کوچه های شهر زنجان صدای چکش کاری مسگران نظر هر رهگذری را به خود معطوف می کرد، به طوری که اهالی محله، انس و الفتی دیرینه با آن داشتند چرا که با خود طراوت و سرزندگی را به دنبال داشت اما با گذشت زمان و تحولات چشمگیر این صنعت، دیگر از آن جنب و جوش خبری نیست، با این حال صنعتگران این حرفه به رغم تمامی مشکلات تلاش می کنند میراث دار خوبی برای نسل های آینده باشند.

در حال حاضر فقط در بازار بزرگ زنجان می توان بازارچه مسگرها را یافت که صدای چکش کاری آنها همچنان به گوش می رسد و علاوه بر آن نیز مجموعه‌های عظیم مسگری هم ایجاد شده است.

بر اساس یافته های تاریخی قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسی به ۹ هزار و ۵۰۰ سال (ق. م) می رسد و تا قبل از هزاره پنجم ق. م (دوران کشف ذوب مس) از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شد.

صنایع دستی مس در زنجان به بیش از هزار سال قبل و دوره ساسانیان در زنجان باز می‌گردد و به احتمال زیاد مهمترین مقطع رشد صنایع مس زنجان در دوره سلجوقیان بود که صنعتگران زنجانی برای این اقوام تازه استقرار یافته ترک آفتابه لگن‌های مسی با نقش حیوانات اساطیری می‌ساختند.

در دوره ایلخانان با ورود تعدادی هنرمند چینی توسط هولاکوخان به زنجان، صنعت مس استان تکامل بیشتری یافت و آفتابه لگن های مسی برجسته و منقش این شهر با نقش های برجسته از گل و گیاه و با لگن های کنگره دار مزین شده و برای صدور به بلاد چین و کناره های مدیترانه آن روز مهیا شد، اما متاسفانه از این نوع آفتابه لگن های عتیقه که یادگار تکامل صنایع دستی زنجان در ادوار هزاره و پیش از هزاره اول بود، چیزی باقی نمانده و بیشتر آنها رهسپار کوره های ذوب مس شد.

با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، روند استفاده از فلزاتی چون مس رواج یافت چون مس فلزی چکش خوار، شکل پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده کاری بود.

هم اکنون ظروف مسی با استفاده از ورق مس و روش چکش کاری گرم و سرد ساخته می شود و فرم دهی ورق مس به روش چکش کاری، دندانه دار کردن لبه هایی که به هم متصل می شود، باز کردن دندانه ها به روی هم، چفت کردن و چکش کاری آنها، اضافه کردن بار "تنه کار و برنج" و گرم کردن و چکش کاری مجدد آن مهمترین مراحل کار مسگری است.

صنعتگران این هنر که کوله باری از تجریه و مهارت اندوخته اند، معتقدند اگر این هنر حمایت نشود به ورطه فراموشی سپرده می شود و آینده نامعلومی را در برابر خود خواهد داشت.

گرانی مواد اولیه از عمده مشکلات مسگران زنجان

جبار نورسینا از جمله تولیدکنندگان معروف مسگری شهر زنجان است که به گفته خودش ۵۸ سال سن دارد، از علل چگونگی شروع به کار خود در این رشته چنین می گوید: ۵۰ سال است که در این حرفه مشغول به کار هستم، این هنر اصیل به صورت نسل در نسل در میان خانواده ما رواج داشت، زمانی که کودک بودم، پدرم مسگری می کرد و علاقه ام موجب شد به این کار وارد شوم.

او می افزاید: پس از سپری کردن خدمت سربازی ام به صورت مستقل وارد این کار شدم در زمان حاضر کارگاه تولیدی دارم که بین ۸۰ تا ۹۰ نفر در آن مشغول به کار هستند.

این هنرمند مسگری ادامه داد: وضعیت این صنعت در ۲ سال شیوع کرونایی تعریف چندانی نداشت، حال هم تورم بالا، بازار مس را کاملا به هم ریخته است، به طوری که کمر این هنر خم شده و هنرمندان این حرفه با ناامیدی کار می کنند.

وی اضافه می کند: در این موقع از سال، در آستانه عید نوروز بازار مس زنجان رونق زیادی داشت، اما مشکلات متعدد موجب شده در فروش محصولات، مشکلاتی وجود داشته باشد، این در حالی است بسیاری از هنرمندان این رشته به دلیل نابسامانی ها، کار و کاسبی خود را به فروش گذاشته اند.

نورسینا اظهار با بیان اینکه افزایش قیمت مواد اولیه معضل اساسی برای ادامه فعالیت هنرمندان این رشته است، افزود: پیش از این، کاسبی خود را با چک انجام می دادیم، اما اکنون وضعیت بغرنج‌تر شده و دست اندرکاران امر هم هرچند از اعطای تسهیلات سخن گفته اند، اما در عمل چیزی ندیدیم.

این هنرمند مسگری، معضل دیگر این حرفه را وضع مالیات های سنگین عنوان می کند و می گوید: تا سال ۹۷ معافیت مالیاتی داشتیم اما از این سال به بعد، یک دفعه مالیات ها شکل نجومی پیدا کرد، هر چند رشته های صنایع دستی از مالیات معاف است، اما چون محصولات خود را در فروشگاه به فروش می رسانیم مشمول مالیات هستیم و متاسفانه تاکنون پیگیری ها هم نتیجه نداده است.

وی اضافه می کند: با توجه به اینکه حدود ۹۰ نفر در تولیدی ما فعالیت می کنند، مصرف برق بالای ۵۰ آمپر مشمول ارزش افزوده است و باید پرداخت کنیم و همین موضوع نیز به مشکلات ما افزوده است.

نورسینا خاطر نشان می کند: مسگری زنجان حال خوبی ندارد، مشکلات متعددی موجب شده هنرمندان سختکوش این هنر دیگر امیدی به فعالیت نداشته باشند که در صورت استمرار فعالیت آنها تعطیل خواهد شد.

معضلات اقتصادی چشم انداز نامعلومی را در برابر هنر مس زنجان قرار داده است

رییس اتحادیه مسگران زنجان با بیان اینکه این هنر تاریخی در زنجان با فراز و نشیب های متعددی به نسل کنونی رسیده است، ادامه می دهد: نبود نگاه حمایتی به این هنر اصیل چالش های را ایجاد کرده و تداوم آن، چه بسا نتایج نامطلوبی را رقم می زند.

محسن سلیمی می افزاید: در زمان حاضر ۷۰۰ کارگاه تولیدی در صنعت مسگری زنجان مشغول به کار است، در حالی که این میزان پیش از شرایط کرونایی به یک هزار و ۵۰۰ کارگاه می رسید اما پس از آن عده ای این حرفه را رها کردند.

وی اضافه می کند: با توجه به مشکلات اقتصادی، اعطای تسهیلات بلند مدت به صنعتگران نیز به معضل اساسی تبدیل شده چرا که پس از گذشت از هفت خوان رستم، مشخص نیست وام به آنها تعلق می گیرد؟ چرا که بررسی ها نشان می دهد بانک های عامل هر هفته یک پرونده را مورد بررسی قرار می دهند و معلوم نیست با توجه به متقاضیان بالا، این مهم تا چه زمانی به سرانجام برسد.

این هنرمند مسگری ادامه می دهد: سال ۸۹ بازار مسگری رونق خوبی داشت به طوریکه خودم با ایجاد کارگاهی ۷۰ نفر را مشغول به کار کردم اما مشکلاتی از قبیل شیوع کرونا، نوسانات نرخ ارز و بی ثباتی بازار فروش موجب شد این تعداد به ۱۵ نفر برسد و از طرفی فصلی بودن بازار نیز معضل دیگری است.

وی با بیان اینکه مشکل پرداخت بیمه از دیگر معضلات این صنعت به شمار می رود، اظهار می کند: هم اکنون کارفرما برای هر بیمه شده باید به صورت آزاد یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان پرداخت کند، از طرفی گران بودن مواد اولیه نیز مشکل آفرین شده، چرا که سرمایه در گردش بالایی مورد نیاز است که در شرایط کنونی امکان تحقق آن وجود ندارد.

رییس اتحادیه مسگران زنجان ادامه می دهد: مقرر بود اداره کل میراث فرهنگی زنجان از محل تبصره ۱۸ تسهیلاتی را به هنرمندان این رشته اعطا کند، اما فعلا محقق نشده، از طرفی از محل تبصره ۱۶ نیز توسط استانداری و بسیج سازندگی اعلام کردند ۱۵۰ میلیون تومان وام به ازای هر یک نفر بیمه شده شاغل در کارگاه با بازپرداخت هفت ساله تعلق می گیرد، اما پرداخت آن از سوی بانک ها در هاله ای از ابهام قرار گرفته است.

این مسوول در خصوص موضوع صادرات مس زنجان نیز می افزاید: پیش از این مشکلی در بسته بندی این محصول وجود داشت که اکنون برطرف شده، اما فقدان تسهیلگری مجوز صادراتی موجب شده در حوزه صادرات چندان موفق نباشیم، موضوعی که مورد غفلت واقع شده است.

وی اظهار می کند: به طور یقین تسهیل در امر صادراتی مس می تواند از ابعاد مختلف تاثیرگذار باشد، چرا که علاوه بر ارزآوری، اشتغال را نیز به دنبال دارد و به نوعی به رونق این صنعت در استان منتهی می شود.

سلیمی با بیان اینکه مسگران زنجانی مرغوب ترین ظروف مسی را در کشور تولید می کنند، خاطر نشان می کند: هر چند استان های دیگری در این حرفه فعالیت می کنند، اما مس زنجان در کشور زبانزد است و حتی می تواند ۸۰ درصد نیازهای این بخش را تامین کند.

روزانه ۳۵ تن ظروف مسی در زنجان تولید می شود

کارشناس صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان نیز با بیان اینکه حدود سه هزار نفر در استان زنجان در رشته مسگری فعال هستند، ادامه می دهد:بنا به اظهار تولید کنندگان بزرگ ظروف مسی، روزانه ۳۵ تن انواع محصولات مس در زنجان تولید و عرضه می شود.

سپیده خامدی می افزاید: بیشتر محصولات مسی در زنجان به روش خم کاری تولید می شود و تعداد هنرمندانی که به روش چکش کاری فعالیت می کنند، کمتر از ۱۰۰ نفر را شامل می شود.

این کارشناس، مهمترین چالش های پیش روی این صنعت را، نوسانات قیمت مواد اولیه، تکراری بودن طرح تولیدات که در بازار عرضه و فروش تاثیر بسزایی دارد، آشنا نبودن هنرمندان مسگر با روش های بازاریابی بین المللی، آشنا نبودن هنرمندان با سلایق مشتریان در بازارهای جهانی، منطبق نبودن تولیدات با استانداردهای بین المللی، نداشتن بسته بندی مناسب برای بیشتر تولیدات و کمبود سرمایه در گردش در برخی کارگاه ها ذکر می کند.

وی با بیان اینکه مسگری زنجان در دهه ۷۰ دچار رکود بزرگی شد در حدی که فقط ۲۵ کارگاه مسگری در زنجان فعالیت داشت، اظهار می کند: با برنامه ریزی های انجام گرفته در اواخر دهه ۸۰ این هنر جان دوباره ای گرفت و به تعداد کارگاه ها افزوده شد به طوری که هم اکنون به بیش از یک هزار کارگاه رسیده است.

خامدی به لزوم حمایت های بیشتر از هنرمندان این رشته اشاره و خاطر نشان می کند: هم اکنون حمایت های دولتی از قبیل پرداخت تسهیلات کم بهره، بیمه هنرمندان تولید کننده مس سنتی، معافیت مالیاتی برای کارگاه‌های تولید سنتی مس، معرفی هنرمندان برای حضور در نمایشگاه های صنایع دستی نقاط مختلف، حضور تولیدکنندگان عمده در هیات های تجاری استان، ایجاد بازارچه های موقت در ایامی که گردشگران حضور بیشتری در استان دارند و همچنین استفاده کارگاه ها از یارانه اختصاص یافته برای منابع انرژی (گاز، برق و آب) انجام می گیرد.

وی یادآوری می کند: برای حمایت و رونق روزافزون این هنر، باید شناسایی و ورود به بازارهای بین المللی، ایجاد تنوع در تولیدات منطبق با استانداردهای بین المللی و هماهنگ با سلایق و کاربردهای مورد نیاز بازارهای هدف، رفع مشکلات موجود در نحوه تولید نظیر از بین رفتن روکش ظروف مسی و نیاز به سفیدگری، ایجاد اتحادیه توزیع مواد اولیه و ایجاد هلدینگ برای عرضه محصولات را مد نظر قرار داد.

منبع: ایرنا