باور‌های دینی ساکنان خراسان رضوی از دیرباز به دلیل وجود بارگاه منور حضرت رضا (ع) و پیشینه فرهنگی غنی این خطه با خَلق آیین‌ها و رسوم خاص و البته نوا‌ها و آوا‌های هنرمندانه در ماه مبارک رمضان همراه بوده است.

این آیین‌ها و نوا‌ها که گاه با ساز و ابزار خاصی همراه است به مانند سایر نقاط کشور در آغاز ماه و مقطع حلول ماه و نیز نیمه ماه همزمان با ولادت حضرت امام حسن (ع) شوق انگیزتر است و با رسیدن به ایام شهادت امام علی (ع) و لیالی قدر رنگ تعزیه و توبه و انابه به خود می‌گیرد و دوباره در انتهای ماه و در آستانه عید سعید فطر شادمانه می‌شود.

طبق مطالعاتی که بر روی فرهنگ عامه اهالی خراسان صورت گرفته است، آیین‌ها و نوا‌های پیشواز رمضان در مناطق مختلف این استان رنگ و بوی فرهنگی و جغرافیایی خاص خود را دارد و در ادامه نوا‌های شبانه جلوه گر می‌شود.

شب خوانی

اهالی خراسان رضوی همان گونه که بر نظافت و زیباسازی مساجد در محلات برای برپایی جلسات قرائت قرآن با صوت دلنشین اهتمام دارند، احیای شب‌های قدر را نیز با مراسم؛ نوحه خوانی و اشعار ویژه برگزار می‌کنند و در کنار این‌ها به شعرخوانی و مناجات‌های سحرگاهی نیز توجه دارند.

یک پژوهشگر فرهنگی در این خصوص گفت: در گذشته که امکانات صوتی چندانی وجود نداشت، عمدتا کسانی که صدای خوش و رسایی داشتند شب‌های ماه مبارک بر فراز بام و بلندی رفته و در مدح حضرت علی (ع) یا ستایش خداوندگار با عنوان مناجات، اشعاری را با صدای بلند قرائت می‌کردند.

جواد روشندل ادامه داد: در آن ایام اگر کسی از شهر‌ها و به خصوص روستا‌های خراسان در ماه مبارک رمضان و به هنگام شب گذر می‌کرد آواز‌های خوشی را با این مضامین می‌شنید که "الله منی گناه من چیست بگو؛ ناکرده گنه در این جهان کیست بگو؟ / یارب مکن از لطف پریشان ما را، هر چند که هست جرم و عصیان ما را/ ذات تو غنی بوده و ما محتاجیم، محتاج به غیر خود مگردان ما را".

این پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: ترتیب خوانش این اشعار نیز بدین گونه بوده است که یک یا ۲ ساعت مانده به سحر، اشعاری در ستایش و حمد و ثنای پروردگار خوانده می‌شده که به آن مناجات خوانی می‌گفته اند.

روشندل افزود: در آستانه سحر‌های ماه رمضان، اما این اشعار تغییر می‌کرد و موضوع آن مدح و منقبت ائمه اطهار (ع) می‌شد که به معنای نزدیک شدن به اذان صبح بود و به آن سحرخوانی می‌گفتند و در مجموع به هر دوی این خوانش‌ها "شوخوانی" (شب خوانی) به معنای آواز خواندن در شب می‌گفتند.

شب‌خوانی با ابزار موسیقی

اما در برخی از مناطق استان خراسان رضوی، از جمله در گناباد در جنوب خراسان رضوی این شب خوانی‌های ماه مبارک رمضان با آلات موسیقی نیز همراه بوده است.

یکی از اهالی منطقه نوغاب گناباد در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: از قدیم سه نوبت شب‌خوانی در هنگام سحر‌های ماه مبارک رمضان وجود داشت، در مرحله نخست با دهل و شیپور که قبل از اذان صبح، آهنگی نواخته می‌شد و هنگامی که مردم آهنگ را می‌شنیدند، متوجه می‌شدند که شب خوانی نخست است و ۱.۵ ساعت تا اذان صبح مانده است.

علیرضا ایزدی اظهار داشت: نیم ساعت بعد هم با آهنگی معروف به آهنگ "حجاز" شب‌خوانی انجام می‌شد و مردم می‌فهمیدند که یک ساعت به اذان مانده است و آخرین شب خوانی هم از یک ربع به اذان با قرائت دعای سحر آغاز می‌شد.

وی افزود: سپس موذن‌ها برای شب‌خوانی و گفتن اذان به بلندترین نقطه مسجد، تکیه و یا آب انبار می‌رفتند و علاوه بر قرائت دعا، اشعاری را با مضامین راز و نیاز و مناجات با خدا می‌خواندند.

چلیک زنی

یک فرهنگی بازنشسته و از اهالی منطقه قصبه گناباد هم "چلیک‌زنی" را از آداب کهن ماه رمضان و بیشتر روستا‌های این شهرستان برای بیدار کردن مردم در هنگام سحر ذکر کرد و گفت: در راستای این رسم که هنوز در برخی مناطق روستایی وجود دارد چند نفر از اهالی در حالی که با چوب بر روی پیت‌های خالی حلبی می‌زنند، با خواندن اشعاری مردم را برای سحر بیدار می‌کنند.

حیدر شریفیان اضافه کرد: یکی از بزرگان روستا یا محله از حدود یک ساعت مانده به سحر در کوچه‌ها یا پشت بام خانه خود، با مناجات خوانی و خواندن اشعار مذهبی مردم را برای سحر بیدار می‌کرد.

قنبرخوانی

یک پژوهشگر آیین‌های مذهبی در خصوص قنبرخوانی که نوعی از تعزیه در خراسان رضوی است گفت: این نمایش آیینی هر ساله در ۲۱ ماه مبارک رمضان در مناطق جنوبی استان و به خصوص در کاشمر برپا می‌شود که می‌توان گفت آمیزه‌ای از موسیقی و آواست.

محمد ناصری افزود: در اجرای آیین این، قنبر، غلام وفادار حضرت علی (ع) پس از اینکه از شهادت مولای خود مطلع می‌شود از ابتدای کوچه‌ای که منزل امام در آنجا قرار داشته شروع به تعزیه خوانی و عزاداری می‌کند و پس از رسیدن به در منزل حضرت امام علی (ع) با خشت بر سر خود می‌کوبد.

وی ادامه داد: قنبر از مظلومیت امام علی (ع) در بین مردم سخن می‌گوید و نوعی از مرثیه سرایی را شکل می‌دهد و آن قدر به این مرثیه خوانی ادامه می‌دهد که از هوش می‌رود.

او گفت: بخشی از اشعار آیین قنبرخوانی کاشمر از این قرار است که "من غلام علی عمرانم/ قنبر بینوای حیرانم/ مدح شاه زمانه می‌خوانم/ از علی کامل است ایمانم".

وی افزود: این پرده چند سالی است که در تکیه حیدری کاشمر در روز شهادت حضرت علی (ع) برگزار می‌شود و طرفداران بسیاری نیز دارد و البته پیش تر‌ها در برخی از دیگر شهرستان‌های جنوب و مرکز خراسان رضوی هم اجرا می‌شده است.

نقاره زنی

نقاره زنی در حرم مطهر امام رضا (ع) همیشه مورد توجه زائران و نیز مجاوران بارگاه منور رضوی بوده است و در همه ایام سال، برای اعلام زمان غروب یا طلوع آفتاب و یا مناسبت‌های خاص انجام می‌شود.

اما شاید خاطره انگیزترین نوا‌ها و موسیقی رمضانی مربوط به نقاره‌نوازان حرم مطهر امام رضا (ع) در ماه مبارک رمضان باشد.

بر اساس یک سنت دیرینه، نقاره نوازان هر بامداد از ۲ ساعت مانده به اذان صبح، شروع به نواختن کرده و در مجموع به مدت نیم ساعت نقاره‌زنی می‌کنند تا مردم برای اعمال سحرگاهی آماده شوند.

منبع:ایرنا