قدم در بافت سنتی شهر قم که بگذاری خانه‌ای رخ می‌نماید که نماد اصالت یک محله است، خانه‌ای که به مانند خانه‌های امروزی اسیر تکنولوژی نشده است، خانه‌ای که روح تاریخ در آن‌ به روشنی جریان دارد.

خانه تاریخی زند یکی از خانه‌های تاریخی ایران است که در شهر قم واقع شده و هر سال در مناسبت‌های مختلف به‌ویژه تعطیلات نوروز مقصد گردشگران بسیاری از نقاط مختلف کشور است.

این مکان که در بافت تاریخی شهر قرار گرفته،معماری اصیل ایرانی را به نمایش گذاشته است.

یادگاری از دو برادر عهد قجر در بافت سنتی قم

امروزه خانه تاریخی زند قم به‌عنوان موزه مردم‌شناسی شهرت دارد. به‌هنگام ورود به خانه، دو تابلو توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند.

تابلوی اول تاریخ ۱۳۷۷ را نشان می‌دهد که تاریخ ثبت ملی این خانه است. تابلوی دوم تاریخ ۱۳۷۹ را نشان می‌دهد که تاریخ ثبت این خانه در فهرست آثار میراث فرهنگی را نشان می‌دهد. این خانه در سال ۱۳۸۰ مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

موزه تاریخی زند در نگاه اول شامل دو حیاط است که مربوط به خانه دو برادر از بازماندگان قاجار با نام‌های حاجی خان و حاج علی است که قدمت آن به ۱۳۰ سال قبل یعنی اواخر دوره قاجار باز می‌گردد که ۶۰۰ مترمربع مساحت دارد.

خانه حاج علی خان زند درمرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله چهار مردان در کوچه گذرقلعه قرار دارد. با توجه به فرم و مصالح به کار رفته، ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود ۱۳۰ سال پیش است. خانه زند درسال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

سبک معماری ایرانی اسلامی خانه قدیمی زند

خانه‌های قدیمی که با شاخصه‌های معماری کویر گره خورده و معماری‌های اسلامی و ایرانی در این بناها به این آثار هویت بخشیده است.

خانه‌های تاریخی به عنوان ویترین معماری ایرانی و اسلامی حکایت زیبایی از هویت معماری را برای گردشگران روایت می‌کند.

شاخصه معماری عصر قاجار استفاده فراوان از آجر است که در این بنا نیز به وفور به چشم می‌خورد.

از دیگر ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد این ساختمان وجود ستون‌هایی است که هیچکدام از نظر طرح با دیگری یکی نیست و هر کدام طرحی متفاوت با سایر ستون‌ها دارد و این ایده در حاشیه کویر ویژه این شهر و این خانه است که احتمالا معمار و سازنده این بنا خواسته هنر خود را به رخ دیگر معماران بکشد.

سومین ویژگی خاص و منحصربه‌فرد این بنا طرح پایه ستون‌های ساختمان است که دستی که دسته گلی را گرفته، نمایش می‌دهد و بیانگر خوشامدگویی بخش شاه‌نشین در لحظه ورود شاه به ساختمان بوده که در حاشیه کویر چنین طرحی تاکنون مشاهده و یافت نشده است.

این عمارت شامل سه بخش است؛ شاه‌نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است. شاه‌نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می‌گیرد و در جبهه شمال واقع شده و بخش سوم، مخصوص خدمه که در جبهه غربی جای دارد.

بنا دارای ستون‌های سنگی با سرستون تزیینی در ایوان شمالی و شرقی و آجرکاری در درهای چوبی است.

خانه حاج قلی‌خان

در این خانه تاریخی بخشی از اداره میراث‌فرهنگی قم مستقر شده است. بنای این عمارت از اواخر دوره قاجار به جای مانده است، اما اتاق‌ها و فضاهای جنوبی که قدیمی‌ترین بخش بنا است، قدمتی بیش از ۱۲۰ سال دارند. دو بادگیر و ستون‌های سنگی ایوان‌های شمالی و شرقی و پنج دری‌های چوب گردو از خصوصیا ت بارز بنا به شمار می‌رود.

چله تابستان‌های یزد و کاشان که این روزها کولرهای آبی هم حریفشان نمی‌شوند. ساکنان این خانه‌ها در گذشته ذره‌ای احساس گرما نمی‌کردند یا در زمستان‌هایی که سرمای کویر به مغز استخوان می‌رسد، اتاق‌ها با کمترین سوختی گرم می‌شد.

آبی که مایه روشنی زندگی بود، بدون سیستم‌های لوله‌کشی امروزی از یک یک خانه‌ها می‌گذشت و همه را سیراب می‌کرد. آن سال‌ها، ساکنان خانه در یک عمارت زیبا و سرسبز، دور از چشم غیر، روزگار می‌گذراندند.

مجموعه موزه مردم‌شناسی قم شامل این دو خانه می‌شود که دارای ۱۴ اتاق، ۳۶ در و پنجره چوبی از جنس گردو و ون و ۱۴ ستون سنگی است.

این بنا با توجه به مواد و مصالح موجود در منطقه که شامل سنگ، خشت، چوب، آجر و گچ بنا شده که شاخصه معماری عصر قاجار بوده و نشان از مصالحی است که در دل کویر ایران بیش از هرچیز در ساخت و ساز و معماری مورد استفاده قرار می‌گرفته که البته چند باری در طول تاریخ مرمت شده ولی بافت اصیل آن دست نخورده باقی مانده است.

خانه حاج علی خان زند

در بدو ورود به خانه وارد حیاطی می‌شوی که بر آجر فرش‌های منظم و مربعی شکل گام‌های گذاشته می‌شود و اولین چیزی که به چشم می‌آید حوضی هشت ضلعی با قوسی‌هایی در چهار ضلع فرعی و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ در کف و فواره‌ای در مرکز حوض که درست در مرکز حیاط خودنمایی می‌کند که با چهار باغچه یک متری در چهار سوی حوض محصور شده و گل‌های سرخ آن نشان از روح لطیف و دوستدار طبیعت ساکنان این خانه است.

این خانه دو سال پس از خرید خانه حاجی خان خریداری و در سال ۱۳۷۹ شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

روبه‌روی ورودی خانه یک ردیف پله پنج تایی دیده می‌شود که به دو اتاق تو در تو منتهی شده که امروزه قسمتی از بخش اداری موزه مردم‌شناسی است؛ در ضلع میانی حیاط ردیفی دیگر از پله وجود دارد که با طی شش پله عریض به ایوانی یک متری می‌رود که ۱۶ در چوبی مستطیلی در دو جانب ایوان به چشم می‌خورد که به چهار اتاق راه می‌یابد.

در بدو ورود به اتاق‌های ضلع میانی بنا به راهرویی می‌رود با چهار ویترین که نمایشگر ابزار و سلاح‌های مفرغی، ظروف مسی و مفرغی و دیگر اشیا به نمایش درآمده است.

دو جانب این راهرو دو اتاق دیده می‌شود که اتاق انتهایی کوچک و کمی نامتقارن است با پلانی ذوزنقه‌ای که بر دور تا دور دیوارهای اتاق قاب عکس‌های قم کهن را نمایش می‌دهد. گویی عکس‌ها با تو حرف می‌زند و تو را به روزگاران دور می‌برد که در تصویر به عرصه ظهور درآمده است.

به اتاق دیگر رفته که بالای اتاق زنی با لباس‌های عصر قاجار با دستانی پینه بسته در حال آسیاب کردن گندم با سنگ ساب و هاون دستی است، در مجاورت او مردی گیوه دوز نشسته که نگاه خسته‌اش از مشقت سوزن زنی برای دوخت گیوه‌ها حکایت می‌کند که سوی چشمانش را به زوال می‌برد، مرد دیگری با لباس محلی و قدی خمیده با گاوآهن چوبی در حال شخم زدن زمین کشاورزی خود است همه این‌ها حکایت از مشاغلی دارد که ساکنین قم قدیم به آن‌ها مشغول بوده و اکنون در این اتاق در برابر چشم بازدیدکنندگان به ظهور درآمده است.

ضلع دیگر بنا که به ورودی خانه متصل است با هشت درب چوبی کوچک به دو اتاق متصل بهم ختم می‌شود که در اتاق اول دو لنگه درب امامزاده باوره کهک قرار دارد که برای نگهداری آن‌ها را به این موزه منتقل کردند که قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و دیگر اثری که در این اتاق دیده می‌شود منبر مسجد روستای وشنوه، که متعلق به ۶۰۰ سال قبل است و در گوشه اتاق نیز ماکت بنا به چشم می‌آید.

در اتاق میانی مردی سفالگر را نشان داده که با ظرف و اشیای ساخته شده‌اش شغل خود را با توجه به مصالح موجود در منطقه معرفی می‌کند که پشت چرخ سفالگری در حال ساخت اشیا و ظروف سفالی برای فروش است.

از اتاق که بیرون می‌آیی پس از عبور از سومین ردیف پله‌های خشتی به حیاط می‌رسی که با کمی چرخش به سمت راست و عبور از چند پله به درب چوبی مشبکی می‌رسی که به زیر زمین راه می‌یابد؛ سه تخت برای نشستن و گلیم‌هایی آویز شده بر دیوارها چیزهایی است که در نگاه اول در زیرزمین خانه به چشم می‌خورد؛ فضای میانی زیرزمین صحنه‌ای از قهوه‌خانه‌های قدیم را نشان می‌دهد که جایی برای رفع خستگی، تبادل اخبار و اطلاعات شهر و روستا میان ساکنین و عرصه‌ای برای نمایش پهلوانی و جوانمردی بوده که امروزه این نکته در قهوه خانه‌ها به فراموشی سپرده شده است.

از در دیگر این فضا که روبه‌روی درب ورودی زیرزمین بود از این محیط خارج می‌شود و به ایوان مشرف بر خانه حاجی خان دسترسی پیدا می‌کند.

کف حیاط خانه دیگر نیز همچون منزل برادرش با خشت‌هایی مربع که اندازه‌های یکسان دارد فرش شده و دیوارها با آجر که نمای داخلی آن با گچ است، پوشیده شده و مرکز حیاط تک درختی قد خمیده که روای قدمت خانه است در مجاورت حوض و باغچه‌های کوچک کف حیاط دیده می‌شود.

ستون‌های سنگی بنا در نگاه اول نظر هر بیننده تیزبین را به خود جلب می‌کند که پایه ستون، سرستون و قسمت میانی هر ستون با ستون‌های دیگر از نظر طرح کاملا متفاوت بوده و زیبایی نمای حیاط را دوچندان کرده است.

سمت چپ دالان ورودی خانه چهار اتاق تودرتو دیده می‌شود که در راهروهای میانی چهار خمره سفالی که بیش از ۸۰۰ سال قدمت دارد با طرح‌های ساده پشت شیشه درها به نمایش گذاشته شده است.

با عبور از دو پله کوچک به دالانی با طاق قوسی قدم می‌گذارد که در بخشی با یک رشته پله کم عرض که پیخ خورده به پشت بام راه می‌یابد و قسمت دیگر به اتاق‌های تودر تو ختم می‌شود.

بر دیوار اولین اتاق این ضلع ساختمان قاب‌هایی از نسخ خطی دیده می‌شود پس از آن با عبور از راهرویی کوتاه که در آن زنی ایرانی با طرحی از لباس‌های اصیل زنان قدیم با پارچه‌های رنگارنگ به نمایش گذارده شده و روبه‌روی آنهم خمره‌ای بزرگ سفالین دیده می‌شود.

به دومین اتاق می‌روی که مرمت بخشی از بنای خانه را با بافت قدیمی آن نشان می‌دهد تا بینندگان از روند مرمت بنا و بافت تاریخی آن مطلع شوند و باز هم با عبور از راهروی کوچک دیگر که همچون راهرو قبل زنی با لباسی قدیمی قد برافراشته و روبه‌رویش خمره دیگری با طرح گیس‌بافت به چشم می‌خورد.

اتاق سوم نیز با قاب‌هایی از لباس، کف‌پوش و گیوه، و پارچه‌های قدیمی که نشانگر پوشش و جنس پارچه منطقه در دوران تاریخی است، به نمایش درآمده است و اما اتاق آخر این ردیف محفلی است قرآنی که زنان با لباس‌هایی پوشیده چارقدهای بلند در حال قرائت قرآن و سواد آموزی به سبک قرآنی هستند.

با عبور از در چوبی مشبک و هلالی که طرح آن ریشه در باور مذهبی ساکنین خانه و منطقه دارد و یادآور هلال‌های مساجد است، به حیاط می‌رسی و با گذر از شش ردیف پله به ایوان مجاور راه می‌یابد که دو ستون و پنج درب مستطیل چوبی دیده می‌شود که این درها به دو اتاق منتهی می‌شود.

اتاقی که نمایشگر سبک و سیاق زندگی مردم ایران قدیم است، لحاف کرسی نقطه گرما بخش زندگی ساکنین شهر و روستا، محفل عشق و یادآور خوشی و مرارت‌های زندگی ایران قدیم، مکانی برای گردهمایی و بحث و هم صحبتی اهالی خانه با یکدیگر و…

در مرکز اتاق خانواده‌ای دیده می‌شود که به دور کرسی حلقه زده و در حال نوشیدن چایی هستند و بر یکی از مبل‌های اتاق مرد خانه که گویی خسته از همهمه بازار به محفل آرامش بخش زندگی پناه آورده دیده می‌شود، دیگر وسایل خانه چون گنجه که کاربردی کمد امروزی را داشت و صندوقچه‌های کوچک، فانوس که همان چراغ و روشنایی بخش خانه‌ها بود، بر طاقچه دیده می‌شود و تفنگی بر دیوار آویزان شده است.

ضلع مجاور بنا نیز پس از طی ایوان به وسیله یک راهرو یا پاگرد میانی به دو اتاق ختم می‌شود که اتاق جلویی مرد مسگری را نشان می‌دهد که کنار کوره‌اش در حال سفید کردن ظروف مسین است و دستان سیاه و سوخته‌اش را سخن از سختی کارش دارد.

قسمت دیگر اتاق زنی پای چرخ خود در حال نخ ریسی از پنبه هاست و کنار او یعنی در ورودی اتاق زنی پای دار قالی‌اش با نخ‌های رنگارنگ طرحی زیبا بر فرش خود می‌زند.

اتاق پشتی این بخش بازنمایی از مکتبخانه‌های قدیم است که مکانی آموزشی برای فرزندان بوده و معلم مکتب با کمک قرآن و دیوان حافظ و مولوی به بچه‌ها سواد می‌آموزد و در صورت نیاز برای تنبه آن‌ها از چوب و فلک استفاده می‌کرده که در اینجا این وسیله تنبیه و اصلاح بچه نیز به چشم می‌خورد و با دیدنش درد را ناخودآگاه در کف پاهای خود حس می‌کنی، گویی تو به جای آن طفل خبط کرده‌ای و در حال مجازات و تنبیهی!

آخرین ضلع خانه نیز با با سه در دیده می‌شود که با دو پله و عبور از دالانی کوتاه به اتاق مشرف بر حیاط منتهی می‌شود که درب این اتاق به راهرو ورودی ساختمان راه می‌یابد.

در حیاط مرکزی این خانه یک حوض بزرگ هشت‌ضلعی با یک فواره جالب وجود دارد، این فواره در فصل بهار و تابستان دمای داخل حیاط را متعادل می‌کند و هوای اطراف حوض را مطبوع می‌کند. کف حیاط نیز با استفاده از آجرهای منظم سنگ‌فرش شده است.

ستون‌های قرارگرفته در خانه زند قم در نوع خود بسیار جالب هستند. در واقع هیچ‌کدام از ستون‌های قرارگرفته در این عمارت با ستون‌های دیگر مشابه نیستند و هرکدام به یک‌شکل و یک سبک هستند و نمی‌توان دو ستون شبیه به هم را در این خانه پیدا کرد.

در اتاق‌های این خانه می‌توان انواع ابزارها و سلاح‌های مفرغی، ظروف مسی و غیره را مشاهده کرد. همچنین در اتاق‌ها می‌توان مجسمه‌هایی از افراد قدیمی را مشاهده کرد. به‌عنوان مثال می‌توان پیرزنی با لباس قاجار را مشاهده کرد که با دستان پینه‌بسته در حال آسیاب کردن گندم است. همچنین می‌توان انواع افراد و مشاغل مختلف را در این موزه مردم‌شناسی مشاهده کرد.

از قدیمی‌ترین اشیای داخل موزه مردم‌شناسی قم می‌توان به خمره‌های ۸۰۰ساله اشاره کرد که در این موزه به نمایش درآمده‌ است، این خمره‌ها پشت یک دیوار شیشه‌ای قرار گرفته‌اند.

مقاصد بعدی گشت و گذار شما بعد از این خانه پر رمز و راز، خانه‌های تاریخی حائری، یزدان‌پناه، آیت‌الله بروجردی، شاکری (حاج عسگر خان) و خانه سیدحاجی روحانی است که در همسایگی این خانه تاریخی قرار دارند.