آتشکده ساسانی رُستاقِ داراب شامل ۲ چهارتاقی بزرگ در کنار یکدیگر است. این آتشکده در ورودی تنگه‌ای باستانی قرار دارد که روزگاری نه چندان دور در درون تنگه، پر از آب بوده و هنوز هم می‌توان نشانه‌های آن را در اطراف کوه و دیواره‌های تنگه مشاهده کرد که بیانگر این است که از سال‌ها پیش در تنگه‌ای که «تنگِ چک چک» نیز نام دارد، آبی روان و خروشان بوده است. 

همچنین در همین تنگه و رو به روی مجموعۀ چهارتاقی در درون غار یک حوضچۀ دستکَند تاریخی وجود دارد که همچنان و پس از خشکیدن تنگه، از بالای دهانۀ اِشکفت (غار) به درون حوضچه، آب می‌چکد و صحنه زیبایی را به نمایش گذاشته است که نام تنگه نیز، از همین چِک چک قطره‌های آب گرفته شده است. 

اما با این همه، سوداگران اموال تاریخی و فرهنگی و تاراجگران میراث فرهنگی به بهانه‌های خیال انگیز پیدا کردن گنج که هیچ وجود خارجی نیز ندارد به درون عرصۀ مجموعه چهارتاقی‌های رُستاق تجاوز و اقدام به حفاری‌های غیرمجاز کرده اند به گونه‌ای که کف آتشکده و کنار پایه‌های آن گودال بزرگی پدید آورده اند و آسیب‌های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته اند. تجاوز‌های این سودجویان ناآگاه و فرومایه به همین جا پایان نمی‌یابد و جای جای مجموعۀ تاریخی چهارتاقی رُستاق را کَنده و به لایه‌های باستان شناسانۀ محوطه آسیب رسانده و آن را زیر و رو کرده اند که تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان به شمار می‌آید. 

 سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس اظهار کرد: باید دانست که، کَند و کاو‌های غیرمجاز غارتگران اموال تاریخی و فرهنگی در مجموعۀ چهارتاقی‌های رُستاق از چندین سال پیش آغاز شده و هم اینک رو به افزایش بوده و در چند ماه گذشته نیز، تاراجگران فرومایه در جای جای محوطه و عرصۀ یادگار ساسانیان نشانه‌های بی فرهنگی و نابخردی خود را برجای گذاشته و به درون آتشکده دست یازیده و کنار پایه‌ها و کف آتشکده را کَنده و زیر و رو کرده اند.

او ادامه داد: علاوه بر این در کنار بنای چهارتاقی منسوب به اتاق موبدان و یا جایگاه نگهداری آتش به تازگی کَند و کاو‌های غیرمجاز صورت گرفته است. 

این فعال میراث فرهنگی اضافه کرد: کارشناسان یکی از انگیزه‌های افزایش کَند و کاو‌های غیرمجاز در بنا‌ها و آثار تاریخی کشور که هم اینک به یک فاجعه تبدیل شده و تهدیدی بزرگ و جدی برای یادگار‌های گذشتگان به شمار می‌آید را نبود آموزش و پالایش فرهنگ از سوی سرپرستان و مسئولان فرهنگی کشور می‌دانند که همواره دست بر روی دست گذاشته و تنها بینندۀ این خراب کاری‌ها هستند و گاهی به جملۀ افسوس و دریغ بَسنده می‌کنند.

او تصریح کرد: با نگرش به وضعیت موجود در کشور اگر مسئولان میراث فرهنگی و دولت مردان کشور هرچه زودتر به این موضوع ورود پیدا نکنند، در آینده‌ای نه چندان دور، همۀ یادمان‌های تاریخی کشور که امانتی در دست ما هستند، دستخوش نابودی شده و از صحنۀ روزگار و چهرۀ تاریخ پاک خواهند شد. 

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس افزود: دیر زمانی است که، زنگ خطر برای میراث فرهنگی کشور به صدا در آمده، ولی مسئولان میراث فرهنگی کشور همچنان سرگرم کاغذبازی‌های اداری و دادن ارقام افزایش آمار بازدیدکنندگان از بنا‌ها و آثار تاریخی کشور در تعطیلی‌های مناسبتی سال هستند و آن را جزو رزومه‌های کاری خود به شمار می‌آورند.

او گفت: از دیگر انگیزه‌های گسترده شدن کَند و کاو‌های غیرمجاز در بنا‌ها و آثار تاریخی کشور، فقر فرهنگی و زیادی خواهی‌های برخی مردم است که همواره دوست دارند «ره صد ساله را یک شبه بپیمایند»؛ و هرچه زودتر پول دار شوند. هرچند که، این‌ها توهمی بیش نبوده و نیست. اما در پایان نیز، این یادگار‌های ارزشمند گذشتگان پاک نهاد ماست که یکی پس از دیگری از صفحۀ روزگار محو شده و از میان می‌روند و ما تنها بینندۀ آن بوده و گاهی نیز، افسوس و دریغ می‌خوریم.

رشد گیاهان بر روی آتشکدۀ رُستاق 

آریا اظهار کرد: یکی دیگر از مشکلات آتشکده رُستاق، عوامل بیولوژیکی (گل سنگ ها) است که همانند خُوره به جان آن افتاده و تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان به شمار می‌آید. 

او اضافه کرد: رشد روزافزون گیاهان و علف‌های هرز بر روی آتشکده و چهارتاقی رُستاق و بی برنامگی و بی خیالی مسئولان فرهنگی شهر به ویژه ادارۀ میراث فرهنگی سبب شده تا چهرۀ یادگار ساسانیان رنگ باخته و سراسر بنا از گل سنگ‌ها پوشیده شود که بی گمان ماندگاری آن در طولانی مدت سبب پوسیدگی سنگ‌های بنا خواهد شد و باید هرچه زودتر مسئولان میراث فرهنگی در این زمینه، اقدام کنند.

کمبود بودجه و نیروی کار از چالش‌های میراث فرهنگی کشور است

 این فعال میراث فرهنگی گفت: از بزرگ‌ترین چالش‌های میراث فرهنگی کشور، کمبود بودجه و نیروی کار در یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور است.

او اضافه کرد: همان گونه که آگاهیم در بیشتر شهر‌های کشور تنها یک نیروی یگان حفاظت از میراث فرهنگی وجود دارد که از امکانات کم و محدودی نیز برخوردار هستند. 

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس ادامه داد: باید پذیرفت سرزمین بزرگ و زرخیر تاریخی و باستانی ایران پر از محوطه‌ها و بنا‌ها و آثار تاریخی است که با وجود تنها یک تَن نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی امکان سرکشی حتی هفته‌ای یک بار هم از بنا‌ها و آثار تاریخی در درون شهر‌ها و به ویژه روستا‌ها وجود ندارد و باید نمایندگان خانۀ ملت (مجلس) در این زمینه، اقدام فوری انجام دهند.

او بیان کرد: همچنین وضعیت بودجه برای وزارتخانه‌ای با این بزرگی که ۳ زیر مجموعۀ مهم و تخصصی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را دارد بسیار اندک و ناچیز است و گاهی کفاف کار‌های پژوهشی و مطالعاتی در ۳ حوزه را نمی‌دهد چه رسد به پاسداری و نگاهبانی و حفاظت و مرمت از بنا‌ها و آثار تاریخی. 

این فعال میراث فرهنگی افزود: به هر روی، اگر به راستی دولت و مسئولان بلندپایۀ کشوری و وزیر میراث فرهنگی قصد محافظت و نگهداری و پاسداری از یادمان‌های تاریخی کشور را دارند، باید هرچه زودتر در این زمینه، ورود پیدا کنند.

مرمت‌های غیراصولی بر روی چهارتاقی رُستاق

او با اشاره به ضرب المثل گل بود به سبزه نیز آراسته شد، گفت: این ضرب المثل درست حال و روز امروز چهارتاقی‌های دوقلوی ساسانیِ رُستاق در شهر داراب را نشان می‌دهد. 

آریا اظهار کرد: مرمت‌های ناشیانه و غیراصولی بر روی یکی از چهارتاقی‌ها که منسوب به اتاق موبدان یا جایگاه نگهداری آتش وَرجاوند در دورۀ ساسانیان بوده است، چنان زشت و ناهمخوان و شلخته انجام گرفته، که هر فردی تنها کمی با زمینۀ میراث فرهنگی آشنا باشد با دیدن آن شگفت زده، سرگردان و گیج خواهد شد.

به ویژه کسانی که این مجموعۀ تاریخی را پیش از مرمت دیده باشند، بی گمان آه از نهادشان بلند شده و سرگشته و دل آزرده می‌شوند. 

او تصریح کرد: مرمت‌های انجام گرفته تا اندازه‌ای ناشیانه و غیراصولی است که هیچ جایی برای دفاع از آن وجود ندارد و ساختار و کالبد بنا را خَدشه دار کرده و آسیب‌های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ بی دفاع یادگار ساسانیان برجای گذاشته است.

پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس بیان کرد: در بازدید مهرماه ۱۳۹۹ خورشیدی از این مجموعۀ ساسانی و اجرای نخست طرح مرمت چهارتاقی رستاق، با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی استان و با نشان دادن عکس‌ها به کارشناسان میراث فرهنگی، اعتراض خود را به روند مرمت‌های غیراصولی ابراز داشته و خواستار توقف مرمت‌ها شده، که کارشناسان میراث فرهنگی همان زمان با تایید سخنان نگارنده، از توقف و اصلاحیۀ مرمت‌ها سخن گفته بودند.

او تصریح کرد: همچنین در گزارشی کامل و جامع به ابعاد گوناگون و آسیب‌های وارده بر اثر مرمت‌های غیراصولی پرداخته و به آگاهی مسئولان میراث فرهنگی استان نیز، رسانده بودم و انتظار می‌رفت که مسئولان و مدیران میراث فرهنگی به نقد‌های کارشناسانه و دلسوزانۀ کُنشگران میراث فرهنگی ارجی نهاده و توجه کنند.

تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل

آریا ادامه داد: در بازدیدی که به تازگی از آتشکدۀ رستاق انجام داده ام، با صحنه‌های دهشتناک و اندوه باری رو به رو شده و مرمت‌های غیراصولی گذشته، تکمیل شده است! در این جا، تنها به یک مورد از مرمت غیراصولی و دخالت در بنای تاریخی و باستانی و خدشه دار شدن آن اشاره خواهد شد. 

او اضافه کرد: مرمتگر چهارتاقی رُستاق بدون مطالعه و مستند نگاری و بدون حضور کارشناس باستان شناسی و آماده سازی و تصویب طرح مرمت در شورای فنی استان و مهم‌تر از همه، تصویب طرح در پژوهشکدۀ باستان شناسی و حفاظت و مرمت از بنا‌های تاریخی کشور، با پوشش کاهگل و سیمان برای چهارتاقی بسیار اَرزشمند و یگانۀ رستاق، گُنبد درست کرده است؟! تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل...

رییس پژوهشکدۀ میراث فرهنگی و گردشگری کشور از طرح مرمت غیراصولی در گذشته و تکمیل آن انتقاد کرده و خواستار پیگیری و اصلاحیۀ آن شده است.

کند و کاوهای غیرمجاز را به آگاهی مسئولان استانی و کشوری رسانده ام

این فعال میراث فرهنگی افزود: با این همه، بر پایۀ مسئولیت اجتماعی خویش، موضوع کَند و کاو‌های غیرمجاز را به آگاهی مسئولان میراث فرهنگی استان رسانده و خواستار پیگیری و توجه بیشتر به آن شده است. همچنین در دیدار با رییس پژوهشکدۀ میراث فرهنگی و گردشگری کشور از طرح مرمت غیراصولی در گذشته و تکمیل آن انتقاد کرده و خواستار پیگیری و اصلاحیۀ آن شده ام.

چهارتاقی‌های رُستاق که بیشتر با نام قصر آینه شناخته شده است در ۷۰ کیلومتری شهرستان داراب و در ۸ کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شهر رُستاق قرار دارد. این چهارتاقی‌ها در بلندی زیادی از سطح زمین ساخته شده و از پیرامون به وسیلۀ ۳ رشته کوه در میان گرفته شده است.

نخستین سازه که به نام چهارتاقی معروف است از سنگ و گچ و آهک به اندازۀ ۴۹ مترمربع با دیوار‌هایی ضخیم که کلفتیِ دیواره‌ها به یک متر و ۶۰ سانتیمتر می‌رسد، ساخته شده است. در نمای این بنا سنگ‌های تراش خورده صاف به کار رفته است. در درون سازه، تاقچه‌هایی ساخته شده که مربع شکل است.

 درِ ورودی این بنا در سمت سازه‌ای دیگر که در نزدیکی آن ساخته شده، گشوده می‌شده است. سقف این چهارتاقی، گنبدی شکل بوده که هنوز تا اندازه‌ای پا برجاست. دیواره‌های چهارتاقی دارای ۷ متر بلندی است. 

در نزدیکی بنای چهارتاقی، سازۀ دیگری وجود دارد که آتشکده نام دارد. اندازۀ آن نیز، ۸۰ مترمربع و کلفتی دیواره‌های آن ۲ متر است. مصالح به کار رفته در آن سنگ و آهک است. نمای این سازه به وسیلۀ ملات گچ، تخت (مسطح) شده است. سقف آن به گونۀ استوانه‌ای بوده که هم اینک فرو ریخته است و تنها بقایایی از آن برجای مانده است.

در کوهی که در پشت این ۲ چهارتاقی جای گرفته است، بقایای ۳ بارو پیدا است. ۲ بارو (برج) دایره‌ای شکل بوده و باروی سوم مربع شکل است که محل جایگیری دیده بان‌ها و نگهبانان بوده که محوطه و راه‌های پیرامون چهارتاقی‌ها را کنترل می‌کرده اند.

برخی از باستان شناسان و پژوهشگران آتشکدۀ رُستاق را همان آتشکدۀ بزرگ و نامدار آذرفَرَنبغ (آتشکدۀ موبدان) در دورۀ ساسانیان می‌دانند که جزو ۳ آتشکدۀ بزرگ ایرانیان در آن دوره به شمار می‌آمده است. همچنین سازۀ چهارتاقی که امروزه بر روی چهار پایه استوار است را آتشکدۀ ورجاوند و اصلی و چهارتاقی نخستین که به شکل کمابیش مستطیل است را منسوب به اتاق موبدان یا جایگاه نگهداری آتش می‌دانند. هرچند که، تا کاوش‌های باستان شناسی و پژوهش‌های علمی در این محوطه انجام نگیرد، نمی‌توان با استواری و محکمی چیزی گفت.

آتشکدۀ رُستاق در واقع یک مجموعۀ تاریخی – فرهنگی با ارزش بوده است که بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین آتشکدۀ استان به شمار می‌آید که به باور برخی از باستان شناسان در آغاز دورۀ ساسانیان و به گمان بسیار به دست اَردشیر بابکان، نخستین پادشاه دودمان ساسانی یا شاهپوریکم، دومین شهریار ساسانی ساخته شده است که ازدیدگاه باستان شناسی و مِهرازی (معماری) دارای ارزش بسیاری است و شاید پایگاه بُنیادین (اصلی) ساسانیان در سرزمین پارس بوده است.

چهارتاقی‌های ساسانی رُستاق با نام مجموعۀ «تَنگ چک چک» در ۲۰ شهریورماه ۱۳۸۵ خورشیدی با شمارۀ ۱۶۱۲۲ به ثبت ملی رسیده است.