ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص به پل بین شرق و غرب شهرت داشت و نقشی عظیم را در تاریخ خاورمیانه ایفا می‌کرد. جغرافیای ایران قدیم از سمت شرق به رود سند در هند، از غرب به بین‌النهرین، از شمال به جیحون، دریای خزر و قفقاز و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان ختم می‌شد. اقوام بسیاری در طول تاریخ در جغرافیای ایران نشو و نما یافته‌اند. یکی از این اقوام، قوم قشقایی است که به گفته منابع تاریخی از سرزمین‌های حاشیه ترکستان که به ایران وابسته بودند و به فلات ایران کوچ کردند و در آنجا ساکن شدند.

ایل قشقایی یکی از ایل‌های پرجمعیت ایرانی است. این ایل را جزوی از ترکمانان دشت قبچاق می‌دانند که بعدها به هند، عراق و سیستان و در پایان به استان فارس مهاجرت کرده‌اند. ایل قشقایی با وجود گذر زمان و شکل‌گیری فرهنگ مدرنیته، آداب و رسوم خود را حفظ کردند و از زندگی کردن در طبیعت بهره می‌برند. زندگی در سیاه چادر، موسیقی‌های خاص ایلی، زندگی، غذا و خوراکی‌های سنتی خاص ایل از ویژگی‌های مهم ایل قشقایی است.

مطالعه منابع مربوط به ایل قشقایی نشان می‌دهد که این قوم در سرزمینی به نام «قشق» و طایفه‌ای به نام «قشقه» می‌زیسته‌اند. رودخانه‌ای نیز در نزدیکی سرزمین آن‌ها وجود داشت که نام آن «قاشقا» بود. این قوم به زبان ترکی و با گویش قشقه‌ای سخن می‌گفتند و در ترکستان و ازبکستان زندگی می‌کردند. قشقایی‌ها در طی دوره‌های مختلف به سرزمین ایران وارد و در آن ساکن شدند. آن‌ها بعد از سکونت در ایران، گروه‌های بسیاری را با خود همراه کردند.

خاستگاه ایل قشقایی

درباره خاستگاه قشقایی‌ها روایات مختلفی ذکر شده است. ظل‌السلطان در کتاب خود آورده است که اتابک فارس با سواران خود به دیدار خلیفه در بغداد رفت، در راه به سپاه سلطان محمد برخورد کرد و با آن‌ها جنگید. سلطان، شجاعت اتابک سعد زنگی را ستود و تعدادی از جنگجویان کاشغری را با او به فارس فرستاد که بعدها قشقری خوانده شدند و سپس به قشقایی شهرت یافتند.

خورموجی در کتاب حقایق الاخبار نوشته است که قشقایی‌ها از ترک‌های دشت قبچاق بودند و با اتابکان سلغری به فارس آمدند. خواندمیر نیز در کتاب حبیب السیر، «قشقا» را سرزمینی در ترکستان می‌داند که نزدیک سمرقند و بخارا قرار داشت و مردمان آن از نژاد ترک بوده‌اند.

آداب و رسوم ایل قشقایی

ایل قشقایی نیز مانند دیگر ایل‌های ایران، آداب و رسوم خاص خود را دارند. آن‌ها ذاتا‌ مردمانی شاد هستند و به شادی و جشن علاقه بسیاری دارند و جشن‌های خود را باشکوه فراوانی برگزار می‌کنند. یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم قشقایی‌ها عروسی‌ها و جشن‌های آن‌ها است.

عروسی در ایل قشقایی

جشن عروسی در ایل قشقایی از اهمیت بسیاری برخوردار است. چون شادی برای ایل ارزش والایی دارد، آن‌ها تلاش می‌کنند تا عروسی‌های خود را باشکوه خاصی برگزار کنند. رقص چوب بازی قشقایی بسیار زیبا است. در این رقص که به «درمرو» نیز شهرت دارد، مردان به‌صورت جفت، با چوب‌هایی که در دست می‌گیرند با آهنگی خاص می‌رقصند و با چوب با هم مبارزه می‌کنند.

نظام خانواده‌های قشقایی بر مردسالاری پایه‌ریزی شده است. در این خانواده‌ها، پدر و شوهر تصمیم گیرنده هستند و کسی حق ندارد روی حرف آن‌ها حرف بزند. بیشتر ازدواج‌های ایل قشقایی، ازدواج‌های خویشاوندی هستند؛ زیرا خانواده‌ها معتقدند که شناخت بهتری از یکدیگر دارند و فرهنگ و آداب و رسوم آن‌ها به هم شباهت دارد، پس از این طریق، در زندگی خود مشکلات کمتری خواهند داشت.

کوچ ایل قشقایی‌

ایل قشقایی مانند دیگر ایل‌ها بین سرزمین‌های گرمسیر و سردسیر کوچ‌های سالانه دارند. ییلاق قشقایی‌ها دشت ارژن و میان شیراز، در شمال شرق شیراز از سپیدان تا مرزهای کهگیلویه و از سمت شمال شامل آباده و شهرضا می‌شود. این منطقه که تا مرز بختیاری تداوم دارد، به سرحد بزرگ شهرت دارد.

منطقه قشلاق اولیه قشقایی‌ها در جنوب شرق فارس است که محل قشلاق طوایف شش بلوکی، فارسی‌مدان، کشکولی کوچک و عمله است. این منطقه از مناطق کم ارتفاع جلگه‌ای جهرم، لار و فیروزآباد شروع و تا کناره‌های خلیج فارس تداوم می‌یابد. منطقه قشلاق دره‌شوری‌ها، شامل کشکولی بزرگ و شاخه‌های وابسته به آن است که از کازرون تا بهبهان و بندر گناوه ادامه دارند.

دنیایی پر رمز و راز در سیاه چادرهای ایل قشقایی

ایل قشقایی در چادر زندگی می‌کنند و سیاه چادر را از موی بز می‌بافند. دیواره جانبی بنا نیز چپق است که از ترکیب نی با موی بز درست شده است. چادرهای ایلی به‌شکل مستطیل هستند و آن‌ها را به رنگ سیاه می‌بافند. این چادرها از بخش‌های مختلف تشکیل می‌شوند که شامل لتف، سقف، تیرک،کمج، بند، میخ‌های چوبی، می‌شوند. میخ‌های کوچکی نیز وجود دارند که آن‌ها را شیش می‌خوانند و به سقف وصل هستند.

تیرک‌ها و کمج‌ها از سقف نگهداری می‌کنند و سرتیرک‌های زیر سقف در سوراخ‌های کمج‌ها جای می‌گیرند. چادرهای زمستانی با چادرهای تابستانی فرق دارند. در زمستان، سقف به‌شکل مخروط درمی‌آید تا زمان ریزش باران، آب از لبه سقف به زمین می‌ریزد. در تابستان تیرک‌ها در اطراف چادر قرار داده می‌شوند تا سقف صاف باشد. چادرهای تابستانه تنها در سمتی که وسایل و رختخواب‌ها را قرار می‌دهند، دیوار دارند؛ اما در زمستان و پاییز، سه طرف چادر با لتف پوشیده می‌شوند و تنها یک طرف چادر، راه خروج دارد.

چپق نوعی از حصیر است که در اطراف چادر قرار می‌دهند تا علاوه بر حفظ چادر از سرما و گرما، جلوی دید چادر از بیرون را بگیرد. لوازم مورد احتیاج برای زندگی را نیز در چمدان، خوابگاه و خورجین می‌گذارند و آن‌ها را روی هم می‌چینند. گاهی اوقات یک جاجیم زیبا نیز روی وسایل می‌کشند که مشخص نباشند.

لباس ایل قشقایی

ایل قشقایی‌ یک اتحادیه ایلی محسوب می‌شدند که بین نواحی سردسیر و گرمسیر جابه‌جا می‌شدند و پیشه دامداری داشتند. لباس ایل قشقایی به دست خود آن‌ها دوخته می‌شد. آن‌ها پارچه‌ها و تزیینات مخصوص لباس را از بازار می‌خریدند و لباس‌های مورد نیاز خود را می‌دوختند.

لباس مردان قشقایی

مردان ایل قشقایی، شلوارهایی می‌پوشند که دمپا گشاد هستند و به تنبان نیز شهرت دارند. پیراهنی‌های آن‌ها یقه نداشتند و عبایی بلند که آرخالق نام داشت به تن می‌کردند و آن را با شال محکم می‌کردند. قبایی نمدی نیز به تن می‌کردند که کپنک نام داشت. این قبا گرم بود و بیشتر در فصل زمستان استفاده می‌شد. کلاه نمدی قشقایی نیز با نام برک شهرت داشت. کلاه قشقایی ابتدا به رنگ سیاه بود و بعد تغییر رنگ داد. شمشیر، خنجر و تفنگ از ابزاری بود که مردان ایل قشقایی به‌همراه خود داشتند. افراد خاص قشقایی‌ که در شهرها زندگی می‌کردند، لباسی می‌پوشیدند که با لباس‌های ایلی تفاوت داشت و بیشتر شبیه لباس‌های قاجاری بودند.

مردان پیراهن‌های بی‌یقه سفید پوشیدند. شلوارهای سیاه آن‌ها دم پایشان جمع می‌شد و قباهایی داشتند که جلوی آن با کمربند بسته می‌شد. قشقایی‌ها در قرن بیستم کلاه کوتاه و گرد نمدی بر سر می‌گذاشتند. برخی از مردان جلیقه‌هایی از جنس نمد و ژاکت‌های پوستی می‌پوشیدند. پاپوش آن‌ها نیز گیوه ملکی بود. استفاده از قطار فشنگ و بستن آن، مایه مباهات بود؛ زیرا مردان طوایف قشقایی را از طریق کمربند و نحوه بستن قطارفشنگ، تشخیص می‌دادند.

لباس زنان ایل قشقایی

زنان قشقایی در قرون معاصر، لباس‌هایی شبیه به لباس‌های زنان عشایر در جنوب ایران را می‌پوشیدند. لباس‌ زنان قشقایی از رنگ‌هایی زیبا و متنوع برخوردار است و از چند بخش تشکیل شده است. لباس زنان از دامنی چند لایه که تنبان و شلیته نام دارد، تونیکی که شکاف در دو سمت آن است و قیناق هم به آن می‌گویند، یک ژاکت کوتاه، کلاقچه که یک کلاه کوچک بود و تور روسری که مانند چادر بود تشکیل می‌شد. زنان قشقایی‌ یک بند ابریشیم را نیز روی سرشان می‌بستند که یاقلق و قالاق نام داشت. جواهرات آن نیز شامل گردنبند، گوشواره، سنجاق چارقد و النگو می‌شد. قشقایی‌ها از این طریق ثروت خانوادگی خود را نشان می‌دادند.

انگلیسی‌ها و پرتغالی‌ها از شنیدن نام قشقایی می‌ترسیدند

زبان ایل قشقایی زبان ترکی است. آن‌ها نژاد ترک دارند و به زبان ترکی صحبت می‌کنند. ایل قشقایی از گذشته‌های دور در استان فارس و جنوب ایران حضور داشتند. انگلیسی‌ها و پرتغالی‌ها از شنیدن نام قشقایی می‌ترسیدند؛ زیرا آن‌ها را دلاورانی جنگجو می‌دانستند. واژه قاشقا یک واژه ترکی است که در معنای پهلوان و فرد باجرأت و نترس نیز به کار می‌رود.

سکونت‌گاه ایل قشقایی

سکونتگاه ایل قشقایی در استان فارس قرار دارد. با این حال نمی‌توان گفت که این قوم تنها در استان فارس هستند. ایل قشقایی ترک زبان در برخی از شهرهای دیگر استان‌ها نیز سکونت دارند. برای مثال در شهر گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد، در شهر بروجن، کیان، سامان، طاقانک و بلداجی از استان چهارمحال و بختیاری، در شهرهای قلعه تل و هفتکل استان خوزستان، در سمیرم، فریدن و لنجان استان اصفهان و در دشتی و دشتستان از استان‌های بوشهر حضور داشتند و در ادوار مختلف تاریخی به این مکان‌ها مهاجرت کردند.

طوایف و تیره‌های ایل بزرگ قشقایی 

ایل قشقایی از ۶ طایفه بزرگ تشکیل شده است. اسامی این طایفه‌ها عبارت‌اند از کشکولی بزرگ، کشکولی کوچک، دره شوری، شش بلوکی، فارسیمدان و عمله. هرکدام از این طایفه‌ها شامل تیره‌های گوناگونی می‌شوند. طایفه کشکولی بزرگ ۴۶ تیره و طایفه کشکولی کوچک ۱۴ تیره دارد. طایفه دره شوری ۵۲ تیره و طایفه عمله ۴۶ تیره دارد. طایفه فارسیمدان نیز ۲۵ تیره و طایفه شش بلوکی نیز  ۲۰ تیره دارد.

آداب و رسوم قشقایی‌ها در عید نوروز

کوکب تیموری معلم و عضو شورای عشایری است از او درباره نقش زنان در ایل قشقایی سؤال کردم، او اعتقاد دارد که نقش یک خانم در بین عشایر، نقشی فراتر از حد تصور است، زن در ایل مانند ستون وسط خیمه و چادر است که تعادل و ایستایی چادر به این ستون وسط ارتباط دارد، زن ایلیاتی هم ستون اصلی زندگی است.

وی اعتقاد دارد که خانم ایلیاتی ابتدا یک مادر کدبانو است، بعد یک همسر مقتدر و رشید و بی باک است، بعد از آن مدیر داخلی زندگی ایلی است، او یک کدبانوی با سلیقه است که در عین رسیدگی به امور داخلی منزل و چادر، شیر می‌دوشد، نان می‌پزد، ماست، کره، خامه و کشک تهیه می‌کند و در کارهای روزمره یاور مرد ایلیاتی است و گلیم و جاجیم و زیرانداز می‌بافد و تربیت فرزندان را نیز به عهده دارد.

کوکب با اشاره به آداب و رسوم قشقایی‌ها در عید نوروز می‌گوید: پدرم برایم تعریف کرده است که قشقایی‌ها در گذشته روز قبل از عید نوروز حتماً یک گوسفند برای اموات‌شان خیرات می‌کردند و سر خاک اموات می‌رفتند و بعد برای شیرینی عید، زنان خانواده گندم برشته درست می‌کردند و نان شیرین می‌پختند تا برای پذیرایی داشته باشند.

این معلم قشقایی با اشاره به اینکه معلم در مدرسه عشایری هزینه زندگی و حقوقش را از ایل تهیه می‌کرد، گفت: قبل از عید هر بچه‌ای برای عیدی معلم براساس توانش چیزی مثل قند، کشک، قارا، مرغ، گوسفند و نان گندم عیدی می‌برد.

دست و پای رنگی در صبح عید

 تیموری به سنت حنا گذاشتن عشایر در اشاره می‌کند و در ادامه می‌هد که عید نوروز وقتی بچه‌ها خواب بودند مادر دست و پای آن‌ها را حنا می‌گذاشت تا وقتی بچه‌ها صبح بیدار می‌شوند دست و پاهایشان رنگی شود.

این بانوی قشقایی درباره سفره هفت سین عشایر در گذشته می‌گوید: صبح مادر یا دختر بزرگ خانواده از چشمه آب می‌آورد و در جایی که سبزه زیادی روییده بود، کاسه را پر از آب می‌کرد و داخل آب از سبزه‌های دور چشمه می‌ریخت، سفره هفت سین نداشتند اما سفره عیدشون کاسه آب بود با سبزه داخل آن که از چشمه می‌آورد را داخل سفره می‌گذاشت.

وی ادامه می‌دهد که قرآن، آینه که چند تخم مرغ روی آن می‌گذاشتند و گندم برشته و نان شیرین که درست کرده بودند، داخل سفره عید می‌گذاشتند و بعضی‌ها نخود و کشمش و انجیر می‌گذاشتند؛ یک شاخه بیدمشک هم کنار آن داخل سفره می‌گذاشتند.

سال تحویل را یکی از بزرگان یا جوانان ایل با تیراندازی اعلام می‌کرد

تیموری اعلام سال تحویل را در عشایر قشقایی این طور توضیح می‌دهد که سال تحویل را یکی از بزرگان یا جوانان ایل با تیراندازی اعلام می‌کرد و بلافاصله ساز شروع به زدن می‌کرد و بیشتر مواقع زن کدخدا دستمال رنگی جلو ساز می‌بست یا زن بزرگ ایل این کار انجام می‌داد و هر خانواده عشایری به یمن سال جدید گلیم یا جاجیم رنگی روی طناب چادر سیاه عشایری پهن و اعلام می‌کرد که آماده پذیرایی از میهمانان عید هستیم.

این بانوی عشایر درباره خانواده‌های سوگوار در هنگام سال نو در ایل قشقایی گفت: البته رسم بود اگر چنانچه خانواده‌ای عزادار در ایل بود، همه بزرگان ایل جمع می‌شدند و سفره را در خانه آن‌ها پهن می‌کردند و بعد برای خودشان.

وی با اشاره به اینکه بعد از زدن ساز همه خانواده با هم از بزرگ و کوچک به عید دیدنی می‌رفتند، ادامه داد: همه ایل باید هر کدام یک گوسفند برای سال جدید قربانی می‌کردند و شب عید بلا استثنا باید گوشت و برنج (خورشت و برنج) روی اجاق داشته باشند و خانه بزرگ ایل که می‌رفتند بچه‌ها با خواندن شعر همراه پدربزرگ که همان شعر عید نوروز بود درخواست عیدی می‌کردند.

سود تولیدات عشایری در جیب دلالان

مجید نادری دره‌شوری مدیر اداره امور عشایر شهرضا گفت: عشایر استان اصفهان شامل ایل قشقایی با تعداد بیش از ۵ هزار و ۵۰۰ خانوار در شهرستان‌های سمیرم، شهرضا و دهاقان و ایل بختیاری نزدیک به ۵ هزار خانوار در شهرستان‌های فریدونشهر،چادگان و فریدن و ایل عرب بیش از هزار و ۵۰۰ خانوار در شهرستان جرقویه مستقر هستند.

وی ادامه داد: قشلاق‌های ایل بختیاری خوزستان و بهبهان، ایل قشقایی فارس، بوشهر و کهگیلویه و ایل عرب جرقویه و ییلاق را سمیرم، دهاقان، شهرضا، فریدونشهر و بروجن و آباده مستقر هستند.

نادری بیان کرد: شغل عشایر علاوه بر دامداری، تولید عسل، لبنیات، صنایع دستی، گیاهان دارویی، تولیدات باغی و زراعی است که به صورت ارگانیک تهیه ولی به علت نداشتن برند توسط واسطه‌ها به قیمت کم خریداری و در بازارها به قیمت گزاف فروخته می‌شود.

ایل بزرگ قشقایی یکی از جذاب ترین مردمان کوچ نشین جهان هستند

 قشقایی یکی از ایل‌های بزرگ و کهن ایران است که در شجاعت، سرزندگی و سرسختی همتا ندارد. زندگی عشایر قشقایی با کوچ و زندگی در طبیعت پیوند خورده و همه ساله بین نواحی گرمسیر و سردسیر زاگرس جابجا می‌شوند. ایل قشقایی و جامعه عشایر آن جامعه‌ای سختکوش و مولد است و با کم‌ترین چشم‌داشت و امکانات، بیشترین بازدهی و تولیدات را دارد.

بدون شک ایل بزرگ قشقایی یکی از جذاب‌ترین مردمان کوچ‌نشین جهان هستند. مردمی که با وجود گذر زمان و هجوم مدرنتیه هنوز هم آداب و رسوم خود را حفظ کرده و از زندگی در دامان طبیعت لذت می‌برند. سیاه چادرها، زنانی با لباس‌های هزار رنگ و شاد، نوای دل انگیز و پر انرژی موسیقی قشقایی، غذاها و خوراکی‌های سنتی و در نهایت مهمان‌نوازی و روی خوش مردمان ایل قشقایی از دلایل اصلی محبوبیت این مردمان دوست داشتنی است.

اگرچه خشکسالی‌های چند ساله اخیر مردمان این ایل را با دشواری‌های فراوان مواجه کرد اما روحیه بالای اهالی ایل قشقایی سبب می‌شود تا آن‌ها این دوران دشوار را نیز همانند تمامی ادوار دشوار تاریخ با موفقیت پشت سر بگذارند.

منبع: فارس