روایت کمتر شنیده شده از ۴ مرحله عملیات برای آزادی خرمشهر
عملیات بیت‌المقدس با نتایج چشمگیر خود به ویژه آزادسازی خرمشهر و تهدید شرق بصره، اعتبار نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران را در جهان افزایش داد.
«واقعه آزادی خرمشهر از دور فقط یک حادثه تاریخی است که برای ملت ایران هیجان‌آور و افتخارآمیز است؛ ولی از نزدیک، این قضیه شبیه یک معجزه بزرگ بود». این جمله از سخنان گهربار رهبر انقلاب اسلامی در اول خرداد ماه ۱۳۸۱ است که به موضوع عملیات بیت‌المقدس اشاره دارند.
این عملیات، در منطقه جبهه جنوبی (غرب رود کارون)، با رمز عملیات یا علی بن ابی‌طالب علیه السلام، در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ماه تا سوم خرداد ماه سال ۱۳۶۱ آغاز شد، مهمترین اهداف آن آزادسازی شهر‌های خرمشهر و هویزه؛ همچنین خارج کردن شهر‌های از برد توپخانه دشمن بود.
بیشتربخوانید
برای پی بردن به عمق این افتخار و بررسی ابعاد این عملیات به‌مناسبت سالروز آغاز این عملیات غرورآفرین، خبرنگار تسنیم به بخشی از تاریخ شفاهی در گفتگو با «سردار عبدالمحمد کوچک، جانشین طرح عملیات تیپ هفت، ولی عصر (عج)، یادگار هشت سال دفاع مقدس و نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس» به شرح عملیات بیت المقدس پرداخته است که در ادامه از نظر شما مخاطبان می‌گذرد.
سردار کوچک در این‌باره می‌گوید: در حالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهمترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هر گونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی اش باشد.
بر همین اساس با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره به ضرورت حفظ این منطقه پرداخت.
قوای اسلامی بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.
کوچک با اشاره به اهداف این عملیات گفت: مهمترین اهدافی که در این عملیات دنبال می‌شد عبارت بودند: انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشکر، آزداسازی حدود ۵۴۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران از جمله شهر‌های خرمشهر، هویزه و پادگان حمید، خارج کردن شهر‌های اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن، تامین مرز بین الملی حد فاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه و آزادسازی جاده اهواز- خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز- آبادان از برد توپخانه دشمن از جمله اهداف این عملیات بوده است.
این یادگار دفاع مقدس در ادامه با اشاره به منطقه عملیات اظهار داشت: منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شود.
وی در ادامه بیان کرد: منطقه مزبور به جز جاده نسبتا مرتفع اهواز- خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر سبب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیرو‌های پیاده به دلیل در دید و تیر قرار داشتن نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز - خرمشهر، شهر هویزه، و رودخانه‌های کارون، کرخه کور و اروند بود.
وی با بیان اینکه فتح خرمشهر، یکی از نتایج بزرگ عملیات بیت المقدس بود، ولی تنها نتیجه آن نبود، گفت: در این نبرد که یکی از مهمترین و گسترده‌ترین عملیات‌ها در دوران جنگ تحمیلی است، حدود ۵۴۰۰ کیلومتربع از خاک کشور که در جنوب استان خوزستان به اشغال صدامیان در آمده بود آزاد شد. این وسعت چندین برابر مساحت چند کشور همجوار ایران است که دشمن در آن با حداکثر توان نظامی خود؛ یعنی با شش لشکر شامل سه لشکر زرهی، یک لشکر مکانیزه و دو لشکر پیاده و ده تیپ مستقل پدافند می‌کرد و با استفاده از ۱۴۰۰ دستگاه تانک، ۱۲۰۰ دستگاه نفر بر زرهی و بیش از پانصد توپخانه صحرایی و حدود هشتاد هزار نیروی نظامی این منطقه را در کنترل خود داشت.
کوچک با اشاره به طرح این عملیات گفت: در طراحی عملیات تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سوی مرز بین المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مد نظر قرار گرفته و چنین استدلال می‌شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتا به سمت شمال آرایش گرفته بود عامل موفقیت عملیات است؛ و همچنین شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز_ خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تامین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.
این یادگار هشت سال دفاع مقدس و نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه بیان کرد: بر همین اساس، محور‌های عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها مقرر شد: محور شمالی، قرارگاه قدس با عبور از رودخانه کرخه، محور میانی قرارگاه فتح با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز - خرمشهر، محور جنوبی قرارگاه نصر با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر و تیپ ۷، ولی عصر که موضوع اصلی این پروژه بود و تحت امر قرارگاه نصر، وارد عمل شوند و در این محور به عملیات پرداخت.
وی با اشاره به شرح عملیات گفت: عملیات بیت المقدس در ۳۰ دقیقه بامداد روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ با قرائت رمز عملیات بسم الله الرحمن الرحیم، بسم الله القاسم الجبارین، یاعلی ابن ابی طالب از سوی فرماندهی آغاز شد.
وی افزود: شهید آیت الله صدوقی و آیت الله مشکینی نیز که در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قراگاه کربلا حضور داشتند هر یک به طور جداگانه پیام‌هایی را به وسیله بی سیم خطاب به رزمندگان قرائت کردند و عملیات بیت المقدس را به چهار مقطع زمانی تقسیم شد.
مرحله اول عملیات بیت المقدس
وی با اشاره به شرح مرحله اول عملیات بیت المقدس گفت: در محور قرارگاه قدس شمال کرخه کور به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد پیشروی نیرو‌ها به سختی امکان پذیر بود و در این میان تنها تیپ‌های ۴۳ بیت المقدس و ۴۱ ثارلله موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن بر آن‌ها وارد شود.
در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانه به سرعت خود را به جاده اهواز- خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.
در محور قراگاه نصر، به دلیل تاخیر در حرکت و و جود با تلاق در کنار جاده اهواز- خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر؛ نیرو‌های این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند. الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرارگرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، ولی برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود تا این که سرانجام پس از ۵ روز، جاده اهواز- خرمشهر از کیلومتر ۶۸ تا کیلومتر ۱۰۳ تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد.
مرحله دوم عملیات بیت المقدس
کوچک در ادامه با اشاره به اهداف مرحله دوم عملیات گفت: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز-خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کنند و سپس آن را گسترش دهد.
عملیات در این مرحله در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۶۱ آغاز شد. نیرو‌های قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشار‌های دشمن به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند. دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیرو‌های ایران به طرف مرز، لشکر‌های ۵ و ۶ خود را به عقب کشاند.
به نظر می‌رسید این عقب نشینی با دو هدف انجام شده باشد، یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکر‌ها و دیگری تقویت هرچه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.
در پی این عقب نشینی که از ساعات اولیه روز ۱۸ اردیبهشت ۶۱ آغاز شده بود نیرو‌های قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیرو‌های دشمن، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب مانده بودند به اسارت خود در آوردند و در نتیجه جاده اهواز_ خرمشهر تا انتهای جنوب منطقه که توسط قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف شده بود و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه، آزاد شدند.
مرحله سوم عملیات بیت المقدس
کوچک با اشاره به مرحله سوم عملیات که در آخرین ساعات روز ۱۹ اردیبهشت بود گفت: در این مرحله قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. نیرو‌های عمل کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند در آخرین ساعات روز ۱۹ اردیبهشت عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط پدافندی‌اش، نیرو‌های خودی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند.
تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست مواجه شد، به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود. همچنین مقرر شد دو تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر نیز در حرکت بعدی استفاده کنند.
مرحله چهارم عملیات بیت المقدس
جانشین طرح عملیات تیپ هفت، ولی عصر (عج) با بیان اینکه مرحله چهارم از یک تا ۴ خرداد سال ۱۳۶۱ بود گفت: سرانجام در ساعت ۲۲:۳۰ اول خرداد ۱۳۶۱ تلاش برای آزادی سازی خرمشهر با رمز بسم الله القاسم الجبارین یا محمدبن عبدالله (ع) آغاز شد در برابر تک سریع و غافلگیرانه نیرو‌های عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدید شدند و نتوانستند واکنش مهمی و سریعی از خود نشان بدهند و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد.
حضورقدرتمند تیپ ۷ حضرت، ولی عصر (عج) در کنار دژ مرزی شلمچه، تنها تنگنایی بود که دشمن تلاش داشت با پاتک‌های سنگین به کمک نیرو‌های خود آن را به تسخیر درآورد. در واقع این این تیپ، مهمترین علت اضمحلال ارتش عراق در این منطقه به حساب می‌آمد هر چند از روبرو و از سمت چپ مورد تهدید و آتش بی امان دشمن نیز بود؛ و از طرفی فرار افسران و درجه داران وسربازان عراقی از منطقه خرمشهر از راه رودخانه اروند که گویای از هم پاشیدگی سازمان یگان‌های دشمن بوده، نیز به دلیل حضور قدرتمند تیپ ۷ در کنار همین دژ بودند که مانع از فرارنیرو‌های ارتش بعث از راه زمین شد.
در روز دوم خرداد نتیجه پیکار بسیار درخشان بود و قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود رسید. تعداد اسرای عراقی در این روز از ۲۸۳۰ نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از دشمن که در منطقه بین نهر عرایض و شلمچه، مستقر بودند، به میزان زیاد منهدم شدند.
به وجود حضور گسترده هواپیما‌های عراقی در آسمان منطقه، عقابان تیز پرواز نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یگان‌های رزمنده در صحنه عملیات بیت القدس حضوری فعال داشتند و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی شط العراب و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش ارزنده‌ای در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند.
همچنین در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیرو‌ها با ورود به شهر آن را از لوث وجود نیرو‌های عراقی پاک کنند و در سه بامداد روز سوم خرداد واحد‌هایی از رزمندگان ایران به ان سوی رودخانه وارد شدند. از طرف دیگر جمعی از نیرو‌های عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعداد از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آن‌ها غرق شدند.
نیرو‌های عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعد ازظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کردند و تلاش کردند تا از طریق جاده شلمچه_خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب نشینی کردند.
این نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه جزئیات مرحله چهارم عملیات گفت: در ساعت ۱۱ صبح روز سوم خرداد در حالی که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیرو‌های عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن در فکر شکستن حلقه محاصره خرمشهر بود، رزمندگان ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکی مقاومت کرد که آن هم به سرعت در هم شکسته شد
همچنین در ساعت ۱۲ قوای ایران از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیرو‌های متجاوز بعثی که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار و یا کشته شدن نداشتند بدین جهت واحد‌های عراقی گروه گروه به اسارت رزمندگان در آمدند. در ساعت ۲ بعدظهر خرمشهر، به طور کامل آزاد شد و پرچم پر افتخار جمهوری اسلامی ایران برفراز مسجد جامع و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزار در آمد.
خرمشهر پس از ۳۵ روز پایداری و مقاومت در ۴ آبان ۱۳۵۹ به اشغال دشمن در آمده بود پس از ۵۷۸ روز یعنی ۱۹ ماه اسارت بار دیگر به آغوش گرم میهن اسلامی بازگشت. همچنین رزمندگان در اولین اقدام خود پس از آزادسازی شهر نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر اقامه کردند.
خبر آزاد سازی خرمشهر به سرعت در همه جا پیچید و ملت ایران را که مدت‌ها در آرزوی شنیدن چنین خبر مسرت بخشی بودند غرق در شادی کرد. مردم به خیابان‌ها ریختند و با پخش شیرینی به جشن و شادی پرداختند.
این نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه به نتایج عملیات بیت المقدس اشاره کرد و گفت: طی عملیات بیت القدس ۵۰۳۸ کیلومترمربع از اراضی اشغال شده از جمله شهر‌های خرمشهر وهویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز_ خرمشهر آزاد شدند. علاوه بر این شهر‌های اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج شدند، همچنین ۱۸۰ کیلومتر از خط مرزی تامین شد.
با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تایید کارشناسان و تحلیل گران نظامی قرار گرفت. فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند. عملیات بیت المقدس موجب شد تا کشور‌های عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند. همچنین طی عملیات حدود نوزده هزار تن از نیرو‌های دشمن به اسارت درآمده و بالغ بر شانزده هزار تن کشته و زخمی شدند.
منبع: تسنیم
