ریاضی‌دانی که اشعارش دیده نمی‌شد
۲۸ اردیبهشت در تقویم ملی ایران به نام «روز ملی بزرگداشت خیام» نام‌گذاری شده است.
چندین سال است که در ۲۸ اردیبهشت ماه برنامه‌های مختلفی در کشور و نیز در خارج از کشور به مناسبت روز بزرگداشت خیام نیشابوری برگزار می‌شود. کانون این برنامه‌ها در زادگاه خیام یعنی شهر نیشابور است.
حکیم عمر خیام نیشابوری در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور زاده شد، نام کامل او غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری است که با نام‌هایی نظیر خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری و خیامی نیز خوانده می‌شود. این دانشمند، ریاضی‌دان، ستاره شناس، فیلسوف شاعر رباعی سرای برجسته ایرانی در زمان سلجوقیان می‌زیست.
با اینکه وی از نظر علمی جایگاه بالایی دارد و به او لقب «حجّةالحق» داده‌اند، اما بیشترین شهرتش را در سطح جهان مدیون رباعیاتش است. رباعیات او به بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است. ادوارد فیتزجرالد با برگردان رباعیات خیام به زبان انگلیسی نقش زیادی در شهرت وی در غرب دارد.
وقتی خیام نیشابوری جان شاهزاده سلجوقی را نجات می‌دهد
خیام آثار علمی خود را به زبان عربی تألیف کرد و از جمله آثار مشهور او در علم ریاضی می‌توان به کتاب‌های «رساله جبر و مقابله»، «رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات کتاب اقلیدس»، «رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما» که مقصود از آن، بیان دستور ارشمیدس و ترازوی او برای تعیین وزن اشیا با توجه به وزن مخصوص هر یک است، «لوازم الامکنه» درباره فصول و علت اختلاف هوای بلاد و اقلیم، «رساله فی الکون و التکلیف» و نیز «رساله الجواب من ثلاث مسائل»، اشاره کرد.
بیشتربخوانید
از آثار فارسی خیام نیز «رساله در علم کلیات» یا رساله وجودیه، ترجمه «خطبه الغراء» که اصل این خطبه از ابن سینا در توحید خداوند است و خیام این خطبه را در سال ۴۷۲ به خواهش یکی از دوستان خود در اصفهان ترجمه کرده، قابل ذکر است.
قدیمی‌ترین منابعی که درباره خیام مطالبی در آن‌ها می‌توان یافت نیز شامل نامه منتسب به سنایی، کتاب میزان الحکمه عبدالرحمن خازنی، کتاب الزاجر للصغار تألیف زمخشری، چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی و تتمه صوان الحکمه ابوالحسن بیهقی است.
همچنین کهن‌ترین منابعی که می‌توان در آن‌ها از رباعیات خیام سراغ گرفت، نزهه الارواح و روضه الافراح (تاریخ الحکما) شهروزی، مرصاد العباد نجم‌الدین رازی و پس از آن‌ها تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، مونس الاحرار بدرالدین جاجرمی و نزهه المجالس جمال خلیل شروانی هستند.
شهرت خیام به دلیل ریاضی‌دانی است و شعر‌های او در زمان حیاتش اصلاً دیده نمی‌شد. اهمیت عمر خیام در تاریخ ایران بیشتر به خاطر افکار فلسفی عمیقی بود که آن‌ها را در قالب رباعیات فصیح درمی‌آورد و در عین رعایت معنی، چنان کلمات را به کار می‌گرفت که ابیات او را نمونه بارزی از فصاحت و روانی و بلندی معنا معرفی کردند.
«در کارگه کوزه گری رفتم دوش / دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش / ناگاه یکی کوزه بر آورد خروش / کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش.» اولین اشاره‌ای که به شعر خیام شده، صد سال پس از مرگ اوست که اشعارش را در حاشیه دفتر‌ها و کتاب‌های که مطالعه می‌کرده و یا می‌نوشته پیدا می‌کنند.
با همه این‌ها شهرت عمده خیام به سبب رباعیات او است. معلوم است که خیام پرگویی را دوست نمی‌داشته است، نه به تألیف کتاب‌های مفصل علاقه نشان داده و نه به سرودن اشعار مفصل پرداخته است. احتمال دارد به سبب اشتغال به فلسفه و ریاضی پرداختن به شاعری را برازنده خود نمی‌دانسته و در مآخذ قدیم هم شهرت او به سبب شاعری وی نیست.
خیام در جبر و مقابله پژوهش‌های ارزنده‌ای دارد و در طب و نجوم نیز سرآمد دوران خود بوده و شاهزاده سلجوقی را که به مرض آبله گرفتار آمده بود، درمان کرده است.
برای شناخت بیشتر ابعاد شخصیتی این ریاضی‌دان، شاعر، به سراغ قدم‌علی سرامی، پژوهشگر و خیام‌پژوهش رفتیم، او به خبرنگار مهر گفت: یکی از شگرد‌های خیام این است که قالب قصیده به معنای پرگویی را کنار گذاشته و در قالب کوتاه رباعی سخن گفته است.
وی افزود: خیام در قبال عالم حیرت‌انگیز می‌گوید بدان‌که نمی‌دانی خداوند جهان را برای ائتلاف همگانی خلق کرده است.
این پژوهشگر که در حافظ‌شناسی نیز چندین کتاب مانند «تمثیل و مثل» تألیف کرده است، بیان کرد: نباید خیام را از بابت چیز‌هایی که اطلاع ناقص داریم، کوچک بشماریم و تأثیرات امروزی او را در افکار جهانیان کم جلوه بدهیم.
سرامی ابراز کرد: رباعیات خیام که به او نسبت داده شده ۷۲ رباعی است و البته آن را هم به صورت قاطع که ۷۲ رباعی باشد نمی‌توان برشمرد، اما رباعیات خیام توانسته تمام جهانیان را تسخیر کند.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: یکی از اساسی‌ترین حرف‌های خیام به من و شما این است که زیاد تند نرویم و اگر حرف حسابی داریم، آن را برای جهانیان بیان کنیم.
وی به یکی از دیدگاه‌های خیام در خصوص هجرت انسان‌ها پرداخت و گفت: منظر دیگری که موجب هجرت بعضی از افراد در رباعیات شده است، این است که خیام از آفرینش سوال کرده و آفرینش برایش شگفتی دارد.
دانشمندی که علمی به وسعت تمام تاریخ به یادگار گذاشت
به گفته ستاره‌شناسان، تقویم خیام نیشابوری دقیق‌ترین تقویم جهان است که در ۱۰۷۹ میلادی (پانزدهم اسفندماه) از سوی حکیم عمر خیام نیشابوری دانشمند و ریاضی‌دان ایرانی تکمیل شد.
به اعتقاد ستاره‌شناسان، تقویم هجری خورشیدی دقیق‌تر از تقویم میلادی است، زیرا که مشکل در دقت آن هر ۳ هزار و ۷۷۰ سال، یک روز است و تقویم میلادی هر ۳ هزار و ۳۳۰ سال یک روز به مشکل می‌خورد.
ابوالفتح، عمربن ابراهیم خیام نیشابوری که در سال ۱۰۴۴ میلادی در نیشابور به دنیا آمد و در سال ۱۱۲۴ در گذشت، تنظیم‌کننده تقویم رسمی ایران است.
وی در روز جمعه نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری در حالی که ۳۲ سال بیشتر نداشت، تقویم ایرانی را تکمیل کرد.
از آنجا که سال مداری یا حقیقی ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و سال عرفی ساسانیان، سرراست ۳۶۵ روز بود، هر ۴ سال یک بار، سال عرفی از سال حقیقی یک روز عقب می‌افتاد و نوروز با اول فروردین برابری نداشت.
همچنین هر ۱۲۰ سال یک بار، سال عرفی یک ماه از سال حقیقی عقب می‌افتاد. منجمان ساسانی چاره کار را در این دیدند که با گذشت هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب کنند، یعنی بعد از ۱۲۰ سال اول، دو ماه فروردین و بعد از ۱۲۰ سال دوم، دو ماه اردیبهشت داشته باشند و به همین ترتیب تا ماه اسفند پیش بروند.
به گفته بسیاری از ستاره‌شناسان تقویم خیام یک تقویم جهانی است.
منبع: مهر
