هشتمین ستاره آسمان امامت و ولایت، که بنابر نقل‌های تاریخی در روز ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ هجری قمری در مدینه منوره متولد شدند. از مشهورترین القاب امام هشتم (علیه السلام)، لقب "رضا" به معنای خشنودی و "عالم آل محمد" است.

این روز‌ها قبله‌گاه حرم امام رضا (ع) تعظیم گاه هزاران عاشق شده ،ای شفیع روز جزا! زیارت تو بهترین پاداشیست که نصیب‌مان می‌شود.

توصیف حضور مردمی که از سرتاسر این کره‌ی خاکی پای به مکانی گذاشته اند که روزی مردمی از کیلومتر‌ها آنطرف‌تر تنها به عشق آنان به این سو آمده اند، سخت است.

در صحن‌ها، به سختی می‌توانی حرکت کنی، اینجا غوغایی برپاست که عقل و هوشت را با امام رضا (ع) پیوند می‌دهد.

امروز، بارگاه ثامن الحجج پذیرای دعوت شدگانی است که حب او را چنان در دل و جان خود جای داده‌اند، که در سالروز میلاد این مولود مبارک خود را به هر طریقی به مشهد الرضا و قطعه ای از بهشت رسانده اند.

علاوه بر زائران و مجاورانی که خود را به صحن و سرای پناه هشتم رسانده اند، مشتاقان و دلدادگانی که نتوانستند در این بارگاه حضور یابند با پای دل خود را کبوتر حرم حضرت رضا کرده اند. میلیون‌ها عاشق و دلشیفته ی خورشید هشتم دل‌های مشتاق خود را به شوق زیارت به این آستان مطهر پیوند زده‌اند و تمام خواسته و نیاز خود را در یک جمله به پیشگاه مقدس حضرت رضا(ع) ابراز می‌دارند:

السلام علیک یا علی بن موسی الرضا (ع)

هر گوشه‌ای که بروید صدای یا رضا را می‌شنوید. اینجا همه امام مهربانی‌ها را صدا می‌زنند و همه اطمینان دارند که بدون جواب این حرم را ترک نخواهند کرد. پس حسابی درد و دل کنید.

امام رضا(ع)، مبلغ حقانیت شیعه است، ایشان علاوه بر مهر و عطوفت در علم و دانش نیز سرآمد همگان بودند و بی دلیل نیست که ایشان را عالم آل محمد (ص) میدانند.

امام رضا (علیه السلام) از هر فرصتی برای به اثبات رسانیدن حقانیت شیعه و اصول دین به گوش مسلمان و غیر مسلمان استفاده می‌کرد؛ این کار امام برای تبلیغ درست و صحیح دین اسلام و شیعه بود؛ امام در مناظرات همیشه متناسب با نیاز و سطح علمی افراد شرکت کننده در مناظره صحبت می‌کردند و پاسخ‌هایی به سؤالات آن‌ها می‌دادند که شبهات آنان را برطرف می‌کرد.

یکی از نکات اعجاب برانگیز مناظره‌های امام، تسلط بی‌نظیر ایشان بر کتاب‌های آسمانی ادیان دیگر همچون انجیل و تورات بود و در تمام مجالس مناظره بر حریفان خود بدون ایجاد تنش و بحث و جدل پیروز می‌شدند.

حضرت با بیانی معجزه‌آسا و روشی روشن و راه‌گشا هیچگاه در اثبات حقانیت شیعه کوتاهی نمی‌کردند و رقبای خود را به چالش می‌کشیدند؛ امام رضا (ع) در مناظره‌های خود برای فهم بهتر مطالب از تشبیه و استعاره در حرف هایشان استفاده می‌کردند.

در زمان ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام)، رفت و آمد شخصیت‌های سایر ادیان در دربار مأمون فرصتی برای امام بود تا مناظرات دینی و علمی با برجسته‌ترین عالمان و متفکران آن زمان، راهبان کلیسا، بزرگان ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی انجام دهند.

حضرت در مناظره با جاثلیق مسیحی بر مبنای انجیل و تشبیهات کتاب مسیحیان مناظره و با استفاده از مبانی اش او را محکوم می‌کرد. مناظره‌هـای امام بـه عنـوان سـخنانی اثربخـش در تبلیـغ آمـوزه‌هـای اسـلامی در برابــر بــزرگان یهــود و مسیحی و دیگر پیــروان ادیــان و مذاهــب اســت.

فرقه‌های تازه تاسیس شده دینی، شبهاتی را دربـاره توحیـد، نبـوت، امامـت، قضـا و قـدر، جبـر و اختیـار در جامعه ایجـاد می‌کردند و حضـرت بـا توجـه بـه حضـور خـود در دربـار مأمون از این فرصت نهایت استفاده را بردند و به شیوه‌های مختلف مخاطبان خود را قانع می‌کردند.

تاریخ از مناظرات امام رضا (علیه السلام) می‌گوید در صفحات تاریخ اسلام بی نظیرترین و مهم‌ترین مناظره به نام امام رضا (علیه السلام) ثبت شده است؛ این مناظرات را می‌توان به عنوان نقطه عطف مناظرات اهل بیت دانست.

در زمان خلافت عباسیان به خصوص مأمون به دلیل گسترش مرز‌های جغرافیایی و آمد و شد عالمان و تاجران به سرزمین‌های اسلامی، اندیشه‌های مختلفی بین مسلمانان گسترش داشته که موجب ایجاد شبهات اعتقادی زیادی شده بود و از مناظره‌ها به عنوان روشی قانونمند و علمی در محافل مختلف استفاده می‌کردند.

امام رضا (علیه السلام) در مناظرات بیشتر روی مباحث توحیدی و امامت بحث می‌کردند، این مناظرات به صورت گفت‌وگوی دونفره بین امام و دانشمندان یا بین امام و مخالفان انجام می‌گرفت.

تمام مناظرات امام رضا (علیه السلام) در کتاب عیون الرضا (علیه السلام) از شیخ صدوق ذکر شده است. در مناظرات، حضرت سعی می‌کردند به شبهه‌های مطرح شده و مبتلابه جامعه آن زمان پاسخ دهند؛ که این امر فرایند شبهه‌زدایی دینی را در جامعه آن روز تقویت می‌کرد.

دو مناظره‌ی بسیار مهم و تاثیرگذار در زمان ولایتعهدی امام برگزار شد، اولین مناظره امام رضا (علیه السلام) با مأمون عباسی، با موضوعیت پیامبران و عصمت آنان در دربار با حضور عموم مردم برگزار شد.

در این جلسه امام رضا (علیه السلام) به زیبایی هر چه تمام‌تر با استناد به آیات قرآنی به تمام سؤالات مأمون پاسخ داد؛ در آخر این جلسه مأمون که مبهوت علم و دانش و تسلط بر مهارت‌های مناظره‌ای امام شد و گفت: شهادت می‌دهم که تو حقیقتا فرزند رسول خدایی.

دومین مناظره معروف امام رضا (علیه السلام) با بزرگان و اندیشمندان سایر ادیان الهی بود؛ که در این مناظره امام با جاثلیق نصرانی، راس الجالوت یهودی، هربز زرتشتی و بزرگان صابی مناظره کردند. در این مناظره امام فقط با استناد به کتاب‌های الهی این ادیان از جمله تورات و انجیل بحث و آنان را با استدلال قاطع قانع و حیرت زده کرد.

شیوه شناسی امام رضا (علیه السلام) در مناظرات

محمد صادقیان کارشناس مذهبی درباره شیوه‌های مناظره در سیره امام رضا (علیه السلام) می‌افزاید: امام رضا (علیه السلام) علاوه بر پاسخ‌هایی که از علم خود سرچشمه می‌گرفت، شیوه‌های خاصی هم در بحث به اجرا در می‌آوردند.

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین روش‌هایی که امام رضا (علیه السلام) در انجام مناظره در پیش گرفتند، مناظره به صورت تک به تک است؛ بدین شکل که هر یک از افراد به نوبت، مطالب خود را مطرح می‌کردند و امام به سؤالات او پاسخ می‌داد و پس از آن که او شکست خود را می‌پذیرفت به سراغ نفر بعدی می‌رفتند.

صادقیان بیان می‌کند: در این شیوه علاوه بر آن که شخص پاسخگو می‌تواند تمرکز بیشتری بر روی مطالب مطرح شده داشته باشد، مانع از این می‌شود بحث از سوی مسائل حاشیه‌ای مطرح شده از جانب دیگران مغفول بماند.

او تصریح می‌کند: دیده می‌شود که در مناظره‌های چند نفری، یک نفر نکته‌ای را مطرح می‌کند که بحث برانگیز است؛ در همین زمان، شخص دیگری نکته جدیدی به ذهنش خطور می‌کند که از جهتی مرتبط با مطلب مطرح شده با پاسخ فرد پاسخگوست؛ که بحث را به جهت دیگری می‌برد. این مسئله موجب می‌شود که پس از اندک زمانی، آن قدر مسائل مختلف بی پاسخ مطرح شود که هر دو طرف در ادامه بحث حیران شوند و ندانند که به کدام اشکال باید پاسخ دهند و شاهدان ماجرا نیز پی نخواهند برد که سرانجام چه کسی پیروز میدان شده است. اما طرح مسئله مناظره به صورت تک به تک و به نوبت، این امکان را از فرد مقابل می‌گیرد که با کمک دیگران از پاسخگویی به اشکالات فرار کند.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: از نکات جالب توجه در این مناظره آن است که امام در هیچ جای مناظره مخاطبان خود را متهم به دروغگویی و مغلطه‌گری نمی‌کند، بلکه در همه موارد، نقاط اشتباه و انحراف آنان را تذکر می‌دهد؛ در حقیقت امام از نقد شخصیت افراد خودداری می‌کند و به نقد مطالب می‌پردازد.

صادقیان اظهار می‌کند: با وجود آن که در برخی موارد احساس می‌شود که مخاطبان مناظره، راه اعتدال را رها کرده‌اند و کلمات خود را آمیخته با دروغ، تحریف یا مغلطه بیان می‌کنند، اما امام در همه این حالات، با صبر و حوصله از کنار شخصیت افراد گذشته و تنها استدلال‌های آنان را آماج حملات خود قرار می‌دهد. در مقابل می‌بینیم که جاثلیق از بزرگان نصرانیان از تنها فرصتی که برای نقد شخصیت امام پیدا می‌کند به سرعت استفاده کرده، آن حضرت را به جهل و ناتوانی علمی متهم می‌کند.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: تسلط روحی و علمی امام در طول مناظره بر علمای ادیان سبب گردید تا آن‌ها از جایگاه یک اشکال کننده به موضع سؤال کننده تغییر وضعیت دهند.

صادقیان اظهار می‌کند: این مسئله تنها زمانی اتفاق می‌افتد که مخاطبان بر تسلط علمی فرد مقابل خود پی برده، به نوعی خود را در برابر او ضعیف می‌بینند، از این رو با تغییر لحن خود از حالت اشکال کردن به سؤال کردن، میزان ضربات را بر خود کاهش داده، شکل کار را از مبارزه جویی به مباحثه علمی تغییر می‌دهند، تا اگر اشکالی هم در این میان مطرح شد و اگر این اشکال رد شود، به حساب سؤال علمی گذاشته می‌شود.

او می‌افزاید: عمران صابی نیز، با وجود تبحری که در بحث با علمای بصره و کوفه از خود به نمایش گذاشته بود و شاید یکی از امید‌های مأمون در شکست امام او بود، در مواجهه با علم و تسلط امام، از همان ابتدا با سؤال کردن پیش می‌رود و تأکید می‌کند که برای کشف حقیقت می‌پرسد نه برای بحث و جدل؛ این مسئله نشان دهنده آن است که امام در طول مدت مناظره کاملا تسلط علمی خود را بر مجموعه حاضر اثبات کرده و آنان را در حالت حیرت آمیخته با ترس قرار داده است. وقتی سایر متکلمین، عمران صابی را در چنین حالی دیدند؛ هیچ کس به حضرت رضا نزدیک نشد و دیگر از حضرت سؤالی نکرد.

صادقیان بیان می‌کند: در حالی که مأمون عباسی، خود چنین فرصتی را برای آن حضرت مهیا کرد و باعث گسترش محبوبیت و اندیشه حضرت در میان مردم و حتی پیروان ایشان شد، تا جایی که به آن حضرت لقب عالم آل محمد داده می‌شود. همه این‌ها از شکست طرح اولیه مأمون در تخریب شخصیت امام حکایت می‌کند.

او تصریح می‌کند: همانطور که گفتم، اباصلت هروی از یاران حضرت، یکی از دلایل شهادت امام را پیروزی آن حضرت در مناظرات علمی بیان می‌کند؛ که این نشان می‌دهد که خاندان عباسی بر روی علم مأمون سرمایه گذاری تبلیغاتی بسیاری کرده بودند، ولی با پیروزی امام توجه مردم در این خصوص به سوی امام جلب شد و موجب شکست مشروعیت مأمون شد.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: از کلام امام که فرمودند "او خواهد فهمید که من برای رهبری شایسته‌تر هستم" می‌توان چنین استنباط کرد که مأمون توانایی‌های علمی خود را دلیل برتری و حقانیت در رهبری جامعه قلمداد می‌کرد، یا در میان مردم این گونه جلوه داده بود؛ او با ایجاد برخی مناظرات و شکست مناظره کنندگان، بر این توانایی خود صحه گذاشت و در این خصوص برای خود شأنی قائل بود، در حالی که پیروزی امام این شایستگی را زیر سؤال برد و دستگاه خلافت را با مشکل مشروعیت مواجه نموده بود.

این روزها مناظره در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم و دولت ها جایگاه ویژه ای دارد و می‌توان از این طریق با استدلال و منطق ضمن موفقیت و پیروزی بر طرف مقابل نسبت به استحکام و ارتقا جایگاه خود اقدام کرد.

همه نیازمند آن هستند که با یادگیری از شیوه های مناظره امام هشتم علیه السلام و با بکارگیری استدلال‌های متقن و دقیق طرف مقابل خود را قانع کنند.