نقطه شروع و اتکای آشوب‌ها و اغتشاشات سال گذشته را می‌توان متأثر از واکنش‌ها و محتوای فضای مجازی، علی‌الخصوص شبکه‌های اجتماعی دانست. جریان آشوب انتظار داشت بتواند با داغ کردن موضوع در شبکه‌های اجتماعی به هر قیمتی، تعداد بیشتری از مردم و جامعه را با خود همراه کند.

داده‌کاوی فعالیت‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی

بر اساس گزارش سامانه داده‌کاوی دیتاک، در ایران ۵۴ درصد از تمام جامعه و ۷۸ درصد از افراد ۱۸ سال به بالا در شبکه‌های اجتماعی مختلف حضور دارند. در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱، در پی فیلتر تلگرام، اینستاگرام توانست جای آن را در بین ایرانیان بگیرد و تبدیل به یک پلتفرم فراگیر در جامعه شود. تعداد حساب‌های کاربری اینستاگرام در ایران بین ۴۲ تا ۴۶ میلیون ذکر شده بود.

بر خلاف اینستاگرام، توییتر یک شبکه اجتماعی فراگیر نیست و محدود به بخش کمتری از جامعه است. فعالان توئیتر عمدتا از اصحاب رسانه، سیاسیون و فعالان فناوری تشکیل می‌شود. بیشترین فعالین اینستاگرام نیز معمولا افراد شناخته‌شده و سلبریتی‌ها و یا صاحبان کسب‌وکار‌های مجازی هستند. 

آمار‌های پیشین دیتاک نشان می‌دهد کاربران فعال ماهانه پیش از ناآرامی‌ها حدود ۴۰۰ هزار کاربر بوده و پس از شروع اعتراضات رشد فزاینده‌ای داشته است. با وجود اینکه در این گزارش به میزان دقیق فعالیت بات‌های و کاربران فیک پرداخته نشده، اما رشد خیره‌کننده تعداد پیام‌ها و نسبت بالای پیام‌های بازنشر شده (۹۵ درصد) و کم بودن پیام‌های تولید شده (۵ درصد) نشانی از فعالیت جدی ربات‌ها در این شبکه اجتماعی است. توئیتر هم‌اکنون به میزان تقریبا یک‌دهم اینستاگرام، یعنی حدود ۴ میلیون کاربر ایرانی دارد.

واکاوی داده‌های شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که پس از شروع ناآرامی‌ها و رادیکال‌تر شدن فضا و همچنین سخت‌شدن دسترسی به اینترنت، تولید محتوا در اینستاگرام کاهش جدی می‌یابد و همزمان فعالیت در شبکه اجتماعی توئیتر با افزایش چشمگیری همراه می‌شود.

از طرفی تعداد توئیت‌ها نسبت به تعداد کاربران آن قابل مقایسه نیست؛ برای مثال در زمان اوج تولید محتوا در توئیتر، تعداد توئیت نشر شده به ازای هر کاربر، رقم ۳۰۰ را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر اگر تمام حساب‌های کاربری توئیتر را اشخاص واقعی و فعال بدانیم، در اوج ناآرامی‌های گذشته، هر کاربر، تعداد ۳۰۰ توئیت تولید کرده است.

ناکامی آشوبگران در همراه کردن جامعه با خود

نگاهی به داده‌های فعالیت در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد بیشتر میزان تولید محتوا در بازه زمانی آشوب‌های سال گذشته، در شبکه اجتماعی توئیتر بوده است، در صورتی که کاربران اینستاگرام واکنش و همراهی کمتری با این جریانات داشته‌اند. این در حالی است که توئیتر هم‌اکنون به میزان تقریبا یک‌دهم اینستاگرام، یعنی حدود ۴ میلیون کاربر ایرانی دارد. 

بررسی هشتگ‌های برتر اینستاگرام و همچنین دسته‌بندی موضوعی پیام‌ها در این شبکه اجتماعی فراگیر نشان می‌دهد معاندین در همراه کردن جامعه با خود ناکام مانده‌اند. داده‌ها نشان می‌دهد که در فضای اینستاگرام، سهم محتوای سیاسی ایرانیان در بازه زمانی اغتشاشات، تنها ۷ درصد است و عمده فعالیت جامعه در این زمان، در زمینه‌های غیر سیاسی بوده است.

درصد پایین محتوا‌های سیاسی و همچنین وجود هشتگ‌های غیر سیاسی در صدر هشتگ‌های پرکاربرد در اوج اغتشاشات نشان از عدم همراهی اکثریت کاربران با آشوب‌ها را دارد. از طرف دیگر همین ناکامی موجب شده که معاندین فعالیت خودشان را در توییتر افزایش داده تا بتوانند تنها خوراک رسانه‌ای برای مانور تبلیغاتی تهیه کنند.

فضای اجتماعی ایران در دوران التهابات، به شدت به سمت دوقطبی شدن حرکت کرد و فعالیت‌های آشوبگران در شبکه‌های اجتماعی که سعی داشتند آن را فعالیت اکثریت جای دهند، به دنبال دوقطبی‌سازی بیشتر بود. با این حال روی دیگر این داده‌کاوی‌ها نشان می‌دهد که همچنان بدنه اصلی جامعه به دنبال فضای غیر سیاسی است و در موج‌های بزرگ سیاسی و اجتماعی که فضای جامعه به سمت دو قطبی شدن می‌رود، باز هم از همراهی و فعالیت اجتماعی پرهیز می‌کند.

منبع: فارس