همیاری در فرهنگ بختیاری «هیاری» خوانده می‌شود و یکی از آداب نیک این قوم برای کمک به همدیگر است؛ هرچند این فرهنگ خوب را می‌توان در بسیاری از شئونات زندگی آن‌ها پیدا کرد، ولی زمان برداشت محصولات کشاورزی یا همان فصل درو، این فرهنگ خیرخواهانه بیش از هر زمان دیگری جلوه‌گری می‌کند.

شخم زدن و درو کردن محصولات کشاورزی، ساخت خانه با سنگ و روکش کاه‌گلی، ساخت مرز بین اراضی کشاورزی و باغات و حتی گل‌اندود کردن سقف منازل با هدف جلوگیری از چکه کردن سقف که امروزه آن را با ایزوگام انجام می‌دهند، همه کار‌هایی بود که در گذشته به نیروی کار زیادی نیاز داشت و بختیاری‌ها با همین فرهنگ «هیاری» به همدیگر کمک می‌کردند.

هرچند برداشت محصولات کشاورزی و یا ساخت خانه‌ها و دیوار اراضی کشاورزی از حالت سنتی خارج و مدرنیته شده و شاید از تجهیزات و ماشین‌آلات کشاورزی یا حتی مصالح ساختمانی مدرن برای انجام کار‌های مذکور استفاده شود، ولی فرهنگ دیرینه «هیاری» همچون دیرباز در قوم بختیاری جریان دارد و مردم با ابزار روز سنت دیرینه خود را حفظ می‌کنند.

مسعود بختیاری (زنده یاد بهمن علاءالدین) خواننده بختیاری در یکی از آهنگ‌های بختیاری خود به فرهنگ «هیاری» اشاره کرده است؛ در این متن آمده است: «بیوین ریم هیاری به مال بالا / غله‌ها نچیده مندن سرپا / صو تا پسین درو کنیم پای غله هانه / درگل برن پاک بکن جا خرمنانه».

«هیاری» کاری خداپسندانه

یکی از ساکنان روستای اسلام‌آباد شهرستان اندیکا گفت: برداشت محصولات کشاورزی که بیشتر گندم هستند از ۲۰ اردیبهشت شروع شده و حدوداً تا بعد از ۱۵ خرداد ادامه دارد؛ خودمان نهایتاً ۲ هکتار زمین کشاورزی داشتیم که برداشت برای آن‌ها به اتمام رسیده، ولی به تعداد دیگری از اقوام کمک کردیم و همچنان هم باید کمک کنیم.

رسول کریمی می گوید: «هیاری» یک کار خیرخواهانه و خداپسندانه است که با این فرهنگ قدیمی در قوم بختیاری به دیگر اقوام خود کمک می‌کنیم؛ همیشه به این کمک‌های خیرخواهانه علاقمند بودم و در این فصل به بیش از هفت نفر از اقوام خود کمک کرده‌ام.

او گفت: «هیاری» تنها در برداشت محصول خلاصه نمی‌شود، حتی برای کوبیدن گندم هم به اقوام کمک می‌کنیم.

زری‌بانو، همسر این مرد روستایی نیز می‌گوید: به اقوام و آشنایان خود کمک می‌کنیم و فرقی ندارد در شهر باشد یا روستا بلکه مهم این است که آن‌ها را برای برداشت محصول کشاورزی یاری کنیم.

لزوم اشاعه فرهنگ «هیاری» در جامعه

رئیس اداره تبلیغات اسلامی مسجدسلیمان گفت: «هیاری» یک فرهنگ عام ایلیاتی بختیاری است که با گویش‌های مختلف از آن یاد می‌شود؛ این فرهنگ اشکال دیگری هم دارد که از آن‌ها با عناوینی، چون «سرباره» و «اوزی» یاد می‌شود.

حجت‌الاسلام علی قندعلی می گوید: بیشترین نوع «هیاری» از دیرباز برای درو کردن محصولات کشاورزی بوده است، فرهنگ «هیاری» نمونه بارز و قدیمی از اقدامات خیرخواهانه و خیریه محسوب می‌شود؛ این فرهنگ مثبت باید همچنان در زندگی اجتماعی بختیاری‌ها اشاعه داشته باشد و در عین حال برخی رسومی که به غلط ترویج پیدا کرده باید حذف شود که از آن جمله می‌توان به تیراندازی در مراسم اشاره کرد.

او ادامه داد : در گذشته اگر فردی از یکی از طوایف بختیاری فوت می‌کرد، تفنگ را «سرازیر» می‌کرد یعنی سر تفنگ را به سمت زمین می‌گرفتند، یکی از کار‌های سخت زندگی بختیاری‌ها کشاورزی یعنی کشت، داشت و برداشت است که از میان آن‌ها مرحله برداشت به دلایل فرارسیدن گرما و همزمانی موعد کوچ از همه دشوارتر است و به همین خاطر همیاری در آن ارزش خاصی دارد؛ وقتی که یکجانشینی شتاب بیشتری گرفت، همیاری در درو چهره واقعی خود را نشان داد.

حجت‌الاسلام قندعلی گفت: در هیاری افراد علاوه بر شرکت داوطلبانه در کار چیدن نسبت به کمک برای انبار کردن و یا حتی کوبیدن محصول هم اقدام می‌کنند.

ترویج سنت های پسندیده 

به گفته او «اوزی» در زبان اوستایی به معنی یاری‌رساننده به کار رفته و بر اساس رسم بختیاری همه جوانان و کسانی که قصد ازدواج دارند می‌توانند پیش از برگزاری مراسم عروسی به خانه اقوام و طایفه خود رفته و هدیه عروسی را تحت عنوان «اوزی» دریافت کنند.

حجت‌الاسلام قندعلی گفت: «سرباره» یکی دیگر از انواع «هیاری» در قوم بختیاری است که در هنگام مرگ یکی از افراد طایفه یا حتی افرادی از طوایف دیگر که با آن‌ها نسبت دارند، به دلیل طولانی بودن مدت سوگواری و سنگینی هزینه مراسم به صاحب عزا پرداخت می‌شود.

به گفته او البته امروزه تلاش شده که مدت مراسم کاهش و حتی مراسم هفتم و تشییع جنازه در یک روز برگزار می‌شود، ولی هزینه‌ها همچنان سنگین است، در عشایر سرباره بیشتر به صورت کمک‌های غیرنقدی از قبیل قند، گوسفند، روغن و برنج اهدا می‌شود، ولی در شهر‌ها پول نقد از سوی نماینده هر خانواده پرداخت می‌شود؛ در این نوع «هیاری» نیز صاحب عزا خود را ملزم به پاسخگویی و جبران محبت افراد می‌داند و تمام وجوهی که از صندوق‌های تعیین شده جمع‌آوری می‌شود را به صورت مکتوب لیست‌برداری می‌کند.

یک فعال رسانه‌ای و فرهنگی خوزستان نیز گفت: آنچه امروز از آن به عنوان زیرساخت و یا بنیان‌های فرهنگ قوم بختیاری یاد می‌شود در واقع میراثی است که از فرهنگ کوچ‌نشینی بختیاری‌ها به نسل امروز انتقال یافته است.

پدرام طاهری می گوید: سنت هیاری یکی از عناصر بسیار مهم فرهنگ کوچ‌نشینان بختیاری بوده که جنبه‌های گوناگونی از زندگی بختیاری‌ها را در بر می‌گرفته و در نظام اجتماعی بختیاری‌ها یک ابزار کاربردی مؤثر بود؛ این شیوه رفتاری به شکل یک آئین اجرا می‌شد یعنی هنگام هیاری با یک عنصر فرهنگی و آئین مواجه می‌شویم.

گذران مشقت زندگی با همیاری

به گفته او اساس زندگی بختیاری‌ها بر مبنای دامپروری و کشاورزی بوده و به این ۲ شیوه امرار معاش می‌کردند؛ طبیعت خشن زندگی آن‌ها همراه با کوهستان‌های صعب‌العبور و نوع زیست کوچ‌نشینی آن‌ها و زندگی زمخت که یک انسان بختیاری داشت، ایجاب می‌کرد که برای مبارزه با پیچیدگی‌های زندگی و کوهستان خشن از رمز هیاری به عنوان یک ابزار و فرهنگ استفاده کند تا بر این زمختی و پیچیدگی‌های زندگی غلبه کند.

طاهری گفت: اگر در دهه‌های گذشته جوامع بختیاری به سه شکل عشایری، روستایی و شهرنشینی تقسیم شدند، اکنون این زندگی عشایری و مناطق عشایری کمرنگ شده و بیشتر شامل جوامع روستایی و بخش عمده و بیشتر آن شهرنشین شدند.

این فعال رسانه‌ای و فرهنگی خوزستان گفت: در حقیقت می‌توان گفت که بختیاری‌ها یک نوع پوست‌اندازی داشته و به سمت زندگی مدرن و شهرنشینی گرایش پیدا کردند؛ آن‌ها در این مسیر و در این روند ابزار‌های سنتی و کاربردی را هم به نوعی می‌توان گفت که از دست داده‌اند.

به گفته او در چند دهه اخیر بختیاری‌ها تلاش کردند که این عناصر فرهنگ بومی خود را مورد پردازش‌های فرهنگی و هنری قرار دهند، چون این عناصر جزو نوستالژی‌های نیاکان آن‌ها بوده که نسل جدید هم تلاش کردند با یک مهندسی فرهنگی این عناصر بومی را به صورت محصولات فرهنگی و هنری بازتولید و بازخوانی کنند؛ آن‌ها با این کار قصد دارند که آفرینش‌های هنری انجام دهند، اما این فقط جنبه‌های فرهنگی این عناصر بوده، ولی هیچ وقت در زندگی اجتماعی و شهرنشینی بختیاری‌ها این مهندسی به صورت اجتماعی شکل نگرفته است.

طاهری می گوید: فرهنگ هیاری یک عنصر مثبت است که در دنیا و جوامع امروز بختیاری قابلیت پردازش و کاربردی شدن در زندگی اجتماعی بختیاری‌ها را دارد؛ همانگونه که زبان‌شناسان گاهی در جست‌وجوی واژه‌های مهجور و غبارگرفته می‌روند که بار معنایی وسیعی دارند و معتقدند که قابلیت بازآفرینی و پردازش جدید دارند، عناصر فرهنگی مثبت هم این قابلیت پردازش و کاربردی شدن را دارند.

طاهری گفت: امروز می‌توانیم هیاری سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فکری برای ساختن سرزمین مادری داشته باشیم، اگر تا دیروز فراخوان هیاری فقط برای همبستگی هم‌تباران بود که می‌خواستیم در کشاورزی فقط کمک کنند امروز می‌توان گفت این هیاری یک فراخوان بزرگ هم‌اندیشی برای تمام ملت است.

فعال رسانه‌ای و فرهنگی خوزستان می‌گوید: به هر روی این عنصر فرهنگی توانمند است و قابلیت پردازش دارد؛ هیاری می‌تواند ظرفیت‌های بسیاری از بخش‌های زندگی نسل جدید را در بر بگیرد.

به گفته او فرهنگ یا همان آئین کهن «هیاری» در حقیقت از یک منشور اخلاقی (اخلاق‌مدار و اخلاق‌محور) برخوردار است؛ به عنوان مثال انسانی که دچار بیماری شده یا به هر دلیلی برای برداشت محصول کشاورزی خود فراخوان کمک می‌داد و همه بدون دریافت هزینه با نگاه انسانی و کمک به هم‌نوع در سطح بالا بدون هیچ چشمداشتی در آن شرایط سخت کمک می‌کردند.

وجود سنن نیک و پسندیده در اقوام مختلف از جمله بختیاری‌ها یکی از نکات مهمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد؛ اشاعه این فرهنگ‌های صحیح و خیرخواهانه به سایر اقوام و تقویت آن در همین قوم بختیاری باید مورد اهتمام ویژه باشد.

از آنجا که در گذشته نیروی کار مُزدبگیر در روستا‌ها و عشایر وجود نداشت تا هنگام انجام کار‌های مختلف از آن‌ها بهره‌مند شوند، «هیاری» بهترین راهکار برای استفاده از یاری‌رسانی دیگر افراد بود؛ البته اوج زیبایی این فرهنگ در اولویت بودن افراد پیر و کهنسال برای کمک است، اینکه مردم در برخی موارد حتی زودتر از دروی محصولات خود به فکر کمک کردن به افراد سالخورده هستند.

هرچند افراد بسیاری معتقد هستند که تحولات اجتماعی مانند یکجانشینی در شهر‌ها و پراکندگی طوایف، کمرنگی صله‌رحم و روابط فامیلی باعث فراموش شدن این فرهنگ یا دیگر سنت‌های قدیمی شده، ولی «هیاری» هنوز هم در میان طوایف مختلف قوم بختیاری وجود دارد؛ آن‌ها «هیاری» را در برداشت محصول صرف نمی‌دانند و با همیاری در برگزاری مراسمات عزاداری، عروسی و حتی درمان بیماران نیازمند سابقه خود برای تقویت فرهنگ «هیاری» تلاش می‌کنند.

منبع: مهر