یکی از زیباترین آثار طبیعی ملی و دریاچه‌های طبیعی کشور در ۱۳۰ کیلومتری مشهد و ۸۰ کیلومتری شهرستان سرخس در جنوب رشته کوه‌های هزار مسجد با نام "دریاچه بزنگان" پر پراُبهّت و با استقامت در جغرافیای خراسان رضوی خودنمایی می‌کند که با طبیعت دلکش و میزبانی از هزاران پرنده وحشی مهاجر، جایگاهی ویژه در دل و خاطرات گردشگران از خود باقی گذاشته است.

استان خراسان رضوی دارای شماری از آبگیرها، ۲ رودخانه "تجن و کشَف رود" و دریاچه بزنگان، به عنوان مهمترین زیستگاه‌های آبی است که در این میان دریاچه بزنگان مهم‌ترین تالاب این منطقه محسوب می‌شود.

سالهاست که روز به روز با افزایش خشکسالی و کم شدن آب، نفس بزنگان به شماره افتاده است و زنگ خطر برای نابودی این اثر طبیعی ملی زیبا و منحصربه فرد به صدا درآمده است.

این روند در سنوات مختلف و بر اثر خشکسالی‌های پیاپی و کم آبی ادامه یافته و وضعیت این اثر طبیعی ملی را در شرایط خاصی قرار داده بود که وقوع پدیده شکوفایی جلبک‌ها در آب دریاچه به دلیل کاهش چشمگیر سطح آب دریاچه از آن جمله بود.

تصرف زمین‌های اطراف دریاچه به بهانه برخورداری از اسناد مالکیت قدیمی، حکم‌هایی که در تأیید این اسناد مالکیت صادر می‌شد، شخم‌هایی که با این حکم‌ها برای کشاورزی چهره زمین‌های کنار دریاچه را می‌خراشید و تهدید زیست گونه‌های جانوری که زندگیشان وابسته به محیط زیست این دریاچه بود در سنوات گذشته بخشی از چالش‌های این اثر ملی طبیعی بود که فعالیت شکارچیان غیر مجاز نیز چشم دوستداران محیط زیست را روشن می‌کرد و تیر خلاص را به زیست گونه‌های جانوری این اثر طبیعی ملی شلیک می‌آورد.

سالهاست که روز به روز با افزایش خشکسالی و کم شدن آب، نفس بزنگان به شماره افتاده و زنگ خطر برای نابودی این اثر طبیعی ملی زیبا و منحصربه فرد به صدا درآمده است.

علاوه بر همه این چالش‌ها که سالهاست به دامن پرمهر یکی از زیباترین دریاچه‌های طبیعی کشور چنگ انداخته، خشکسالی و تبعات جبران ناپذیر آن برای این اثر طبیعی، این روز‌ها نفس دریاچه را بریده و قلب تپنده حیات گونه‌های جانوری آن را با تهدید روبه رو کرده است.

عنصر آب در حقیقت بنیاد حیات و بقای دریاچه و همان عنصری که این روز‌ها خطر کمبودش انسان و حیوان و البته محیط زیست را هم تهدید می‌کند، به مثابه خون در رگ‌های بزنگان است که این روز‌ها کمتر و کمتر شده و همین امر سبب شده که خطر نابودی، گلوی بزنگان پرآب و سرسبز را بفشارد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ضمن یادآوری اینکه بزنگان به عنوان تنها دریاچه طبیعی استان بسیار مورد توجه گردشگران است و به عنوان منطقه نمونه گردشگری معرفی شده است، گفت: متأسفانه در چند دهه اخیر به دلیل خشکسالی‌های متوالی و کاهش دبی چشمه‌های بالادست، شاهد کاهش قابل ملاحظه سطح آب دریاچه و افزایش شوری و املاح آن هستیم.

مهدی اله‌پور ادامه داد: با مسدود و خشک شدن اکثر چشمه‌های تغذیه کننده کف دریاچه و اطراف آن، تنها منبع تأمین کننده آب به این اثر ملی طبیعی سیلاب است که آن هم با کاهش نزولات آسمانی در چند سال گذشته، جبران کننده تبخیر و کاهش آب دریاچه نبوده است.

او  تصریح کرد: کاهش آب دریاچه موجب افزایش شوری و افزایش رشد گیاهان آب شور پسند در سطح دریاچه شده است.

مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: این شرایط چنان است که هم اکنون تمامی سطح دریاچه توسط این گیاهان اشغال شده و همین امر به روند افت آب دریاچه شتاب بیشتری بخشیده است.

وی گفت: بر اساس آمار پنج سال گذشته و مقایسه آن با وضعیت فعلی، هم اکنون بزنگان در بحرانی‌ترین حالت ممکن قرار دارد و شوری آب دریاچه بالاتر از ۵۰ هزار EC است.

اله‌پور بیان کرد: وجود گیاهان شورپسند و غلظت بالای شوری آب موجب شده که هیچ گونه جانور آبزی نتواند در دریاچه زیست کند.

وی اظهار کرد: بر همین اساس در سال‌های گذشته، تعداد پرندگان زمستان‌گذران دریاچه نیز کاهش چشمگیری داشته است و تنها تعداد معدودی از پرندگان مهاجر به صورت موقت، در فصول سرد سال و در مسیر مهاجرت به عرض‌های پایین‌تر و بالعکس، توقفی چندروزه در دریاچه داشته‌اند.

مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: با توجه به اهمیت موضوع دریاچه در مبحث گردشگری و وجود بازدید کنندگان بسیار، وجود سیمای طبیعی دریاچه از مهم‌ترین موضوعات است که متأسفانه به دلیل وجود مالکیت خصوصی بخشی از زمین‌های دریاچه در ضلع غربی و انجام عملیات کشاورزی و تخریب منطقه، شاهد از بین رفتن سیمای طبیعی دریاچه و ناامن شدن آن برای زیست پرندگان مهاجر کنار آبزی هستیم.

وی بیان کرد: این دریاچه ملی حدود ۳۰ سال است که زیر مدیریت و حفاظت این اداره کل قرار دارد و از سال ۱۳۸۶ به عنوان اثر طبیعی ملی در فهرست مناطق چهارگانه ثبت شده است.

اله پور اظهار کرد: گستره منطقه‌ای که دریاچه بزنگان با نام "گل بی بی" در آن قرار دارد به طور تقریبی ۴۰۰ هکتار است.

دریاچه ملی بزنگان حدود ۳۰ سال است که زیر مدیریت و حفاظت این اداره کل قرار دارد و از سال ۱۳۸۶ به عنوان اثر طبیعی ملی در فهرست مناطق چهارگانه ثبت شده است.

وی با بیان اینکه مساحت دریاچه ۴۲.۳ هکتار و ارتفاع متوسط آن ۸۵۰ متر از سطح دریا است، اظهار کرد: از لحاظ زیستگاهی دریاچه به شکل تپه ماهوری و در قسمت‌های دشتی واقع شده که دارای گونه گیاهی غالب بوته‌ای و گون، درمنه، خار شتر و انواع گیاهان دارویی و درختچه‌های گز و تاغ است.

این مسئول گفت: از گونه‌های شاخص پستانداران این منطقه می‌توان به گراز، شغال، گرگ، روباه، خرگوش و انواع جوندگان و نیز گونه‌های مختلف خزندگان شامل بزمجه، افعی، کفچه مار، انواع مارمولک و ... اشاره کرد.

وی گونه‌های شاخص پرنده که در سایه حیات بزنگان زیست می‌کنند را شامل انواع پرندگان مهاجر مانند حواصیل، پلیکان، فلامینگو، انواع چنگر، مرغابی، غاز، پرندگان شکاری، کرکس، دلیجه و انواع جغد دانست که در حالت طبیعی در منطقه حضور دارند.

خشکسالی عامل تهدید بزنگان

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: خشکسالی‌های پیاپی که باعث کاهش سیلاب‌های فصلی و آبدهی چشمه‌های بالادست شده، مهمترین عامل خطر و تهدید حیات این اثر طبیعی ملی محسوب می‌شود.

اله پور بیان کرد: با خشک شدن اکثر چشمه‌های تغذیه کننده کف دریاچه در حال حاضر تنها منبع تأمین کننده آب، اثر ملی طبیعی ورود سیلاب است که متأسفانه آنهم با کاهش چشمگیر بارش‌ها در ۲ سال گذشته، جبران کننده نیاز دریاچه نبوده است.

او با اشاره به نبود منابع آب برای تغذیه این دریاچه افزود: خطر ورود لای به دریاچه همراه با سیلاب‌های فصلی به دلیل تخریب مراتع بالادست و وسعت کم دریاچه، وضعیت آن را بسیار شکننده و آسیب پذیرتر کرده است.

وی گفت: تا قبل از این خشکسالی‌های مداوم، منابع آب زیرزمینی تغذیه کننده اطراف دریاچه بزنگان ۲ چشمه دائمی به نام‌های "گل بی بی" و "کرق غلام" بود که هم اکنون به بیانی غیرفعال هستند.

ارزش بالای زیستی تالاب‌ها و دریاچه‌ها

کارشناسان و صاحبنظران حوزه محیط زیست بر این تاکید دارند که تالاب‌ها و پهنه‌های آبی در حوزه محیط زیست، تنوع زیستی ارزشمند و بالایی دارند و به زبانی دیگر تالاب‌ها به عنوان یک اکوسیستم به دلیل نقش مولدگونه‌ای که دارند، در حکم گهواره‌های تنوع زیستی بوده و نقش مهمی در بقای انواع گونه‌های گیاهان و جانوری وابسته به خود ایفا می‌کنند.
ایستادن قلب دریاچه بزنگان به مثابه مرگ مجموعه محیط زیست و حیاط وحش منطقه است.

آن‌ها معتقدند که تالاب‌ها و دریاچه‌ها از زیست گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی حمایت می‌کنند؛ این پهنه‌های آبی ذخیره‌گاه بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) و گیاهی هم محسوب می‌شوند و بنابراین حفاظت و صیانت از آنها، آثار و فواید متعدد و فراوانی دارد.

جایگاه تالاب‌ها و دریاچه‌ها از نظر گردشگری نیز، با وجود جاذبه پرندگان مهاجر و حضور پرنده نگران و همچنین به لحاظ تفرجگاهی اهمیت بالایی دارد و گفته می‌شود هر هکتار تالاب قابلیت ایجاد ۱۵ هزار دلار درآمد را دارد.

قابل کتمان نیست که هم اینک دریاچه بزنگان سرخس در خطر تبدیل به ارومیه‌ای دیگر است و ضروری است که قبل از خشکی کامل آن و نیاز به صرف هزینه‌های میلیاردی، برای نجاتش دست بالا زد؛ زیرا ایستادن قلب بزنگان به مثابه مرگ مجموعه محیط زیست و حیاط وحش منطقه است.

منبع: ایرنا