ارزیابی گسل‌های تأثیرگذار در زلزله پایتخت
بر اساس آخرین آمار، ۲۷ گسل تأثیرگذار در تهران به‌عنوان پایتخت ایران وجود دارد؛ در این گزارش به بررسی این گسل‌ها و سازه‌های ایمن و ناایمن می‌پردازیم.
زمین‌لرزه نتیجهٔ رهایی ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین است که امواج ارتعاشی را ایجاد می‌کند. انرژی آزاد شده به هنگام حرکت سریع گسل‌های فعال، عامل وقوع اغلب زمین‌لرزه‌هاست. این گسل‌ها در جای جای زمین قرار دارند که بررسی علمی آن‌ها می‌تواند کمک بسزایی در تشخیص وقوع زلزله کند.
در راستای اهمیت موضوع زمین‌لرزه و گسل‌ها درصدد هستیم که طی سلسله گزارش‌هایی علمی، به ارزیابی گسل‌های مختلف کشور بپردازیم. در شماره یک این گزارش تهران، به‌عنوان پایتخت در اولویت قرار گرفت. تهران شهری است که پیرامون آن گسل‌های شناخته‌شده زیادی کشیده شده و این در حالی است که از سال ۱۱۷۵ شمسی که آغامحمدخان قاجار این منطقه را پایتخت اعلام کرد تنها حوالی ری بود، ولی امروزه این شهر تا کوه‌های توچال پیش رفته است.
مطالعات محققان حوزه زلزله‌شناسی نشان می‌دهد در ۳۰ هزار سال گذشته پهنه گسل شمال تهران، ۹ زلزله با بزرگای بالای ۷ داشته است و هر ۳ هزار تا ۳ هزار و پانصد سال یک بار گسل شمال تهران گسیخته می‌شود و به باور محققان طبیعت به‌گونه‌ای است که هر چه درگذشته رخ داده باشد، در این دوره نیز رخ خواهد داد.
از این‌رو تصور اینکه خطر زلزله در تهران تنها منحصر به گسل شمال تهران است، یک باور نادرست است؛ چراکه گسل مشاء از ۳۵ کیلومتری تهران عبور می‌کند. علاوه بر آن گسل‌های جنوب تهران شامل گسل «پیشوا»، «ایوانکی»، «ری» و همچنین گسل «ماهدشت» در کرج نیز تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
شناسایی ۲۷ گسل در کلان شهر تهران
دکتر علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به تشریح وضعیت لرزه‌خیزی تهران پرداخت و گفت: تهران از شمال و جنوب با گسل‌هایی عمدتاً در راستای شرقی-غربی احاطه‌شده ضمن آنکه این گسل‌ها به‌صورت موازی در امتداد رشته‌کوه‌های البرز به سمت جنوب تا پایین‌دست دشت تهران ادامه یافته‌اند.
وی ادامه داد: علاوه بر گسل‌های اصلی، گسل‌های فرعی گاه به‌صورت موازی، اصلی و گاه به‌صورت متقاطع در تهران نیز شناسایی‌شده است و بر اساس مطالعاتی که انجام گرفته داده‌هایی که از سوی دانشمندان گذشته درزمینهٔ گسل‌های تهران ارائه‌شده، ۲۷ گسل شناسایی‌شده در کلان‌شهر تهران و بافر اطراف یعنی در ۵ کیلومتری پیرامون تهران پراکنده‌شده‌اند.
بیت‌اللهی، با بیان اینکه برخی از این گسل‌ها، گسل‌های بزرگ و بعضی دیگر گسل‌های فرعی به شمار می‌رود، خاطرنشان کرد: در راستای اهمیت موضوع، آیین‌نامه ۲۸۰۰ که آیین‌نامه ساخت‌وساز مقاوم در برابر زلزله است نگاشته شد؛ در این آیین‌نامه آمده است گسل‌های اصلی را گسل‌هایی نامیده شده که طول آن‌ها بیشتر از ۱۰ کیلومتر باشد. ارائه این تعریف از این ناشی می‌شود که معمولاً بزرگی رخداد زلزله‌ها، به طول گسل‌ها وابسته است به این معنا که هرچقدر گسل طویل‌تر باشد، می‌تواند زلزله‌های بزرگ و مخربی را ایجاد کند.
به گفته وی زمین‌لرزه‌های خفیف ناشی از فعالیت گسل‌های کوچک است.
بیت‌اللهی، با تأکید بر اینکه در آیین‌نامه ۲۸۰۰ از ساخت‌وساز روی گسل‌های کوچک با طول کمتر از ۱۰ کیلومتری صرف نظر شده و عمده تمرکز آن بر گسل‌های اصلی است، اظهار کرد: در آیین‌نامه ۲۸۰۰ ذکرشده که ساخت‌وساز ساختمان با درجه اهمیت بالا بر روی گسل‌های اصلی ممنوع است و منظور این آیین‌نامه از ساختمان‌های مهم یعنی سازه‌های مهمی همچون بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی، ساختمان‌های ستاد‌های فرماندهی و مدیریت آب و گاز است که توقع داریم بعد از زلزله آسیبی به آن‌ها وارد نشود و قادر به ادامه ارائه سرویس‌دهی باشند.
وی با بیان اینکه ساخت و ساز ساختمان‌های بلندمرتبه (سازه‌های از ۱۲ طبقه به بالا) و احداث مدارس، پمپ‌بنزین و پمپ گاز روی گسل‌های اصلی ممنوع شده است، گفت: در این راستا کار از سال ۹۶ برای ۶ کلان‌شهر کشور ازجمله تهران و کرج علاوه بر نقشه درآوردن گسل‌های اصلی پهنه‌هایی برای جابه‌جایی احتمالی آن‌ها محاسبه شده است و از این طریق نقشه گسل‌ها و حریم‌های آن‌ها در شورای عالی شهرسازی بعد از تصویب نهایی ابلاغ‌شده است.
این محقق حوزه مخاطرات، با بیان اینکه این نقشه‌ها به کلیه دستگاه‌های اجرایی مرتبط ابلاغ‌شده است، خاطرنشان کرد: بر اساس این مطالعات، کل مساحت حریم‌های گسل‌های اصلی تهران ۵۵ کیلومترمربع است که از این میزان ۲۵ کیلومترمربع آن ساخت‌وساز شده است و با بازدید‌های میدانی صورت‌گرفته، حدود ۱۲ هزار پلاک ساختمانی روی آن‌ها گسلی قرار گرفته است.
وی تأکید کرد: همچنین از حدود هزار برج بالای ۱۲ طبقه، تعداد ۱۰۰ مورد آن در حریم گسل‌ها احداث شده است. بیشترین تعداد این برج‌ها که در حریم گسل‌ها ساخته شده‌اند مربوط به مناطق یک و ۲۲ می‌شود.
تعیین تکلیف سازه‌های غیرمهم ساخته‌شده در حریم گسل‌ها
بیت‌اللهی در خصوص سازه‌های غیر مهم احداث‌شده روی گسل‌ها، توضیح داد: این قبیل سازه‌ها که در دسته‌بندی با درجه معمولی تقسیم‌بندی می‌شود، ضوابط ویژه‌ای تحت عنوان «دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی» دارند که خوشبختانه تصویب و ابلاغ شده است.
وی با بیان اینکه این دستورالعمل سخت‌گیرانه‌تر از آیین‌نامه ۲۸۰۰ است، گفت: یکی از رویکرد‌های این آیین‌نامه؛ ارتقای ایمنی شهری است و ازآنجایی‌که می‌دانیم گسل‌ها، لایه‌های زمین را بریده‌اند، حرف بی‌پایه‌ای نیست که ادعا شود تهران شهر لرزه‌خیزی است و این تعداد گسل به‌خوبی شاخصی برای لرزه‌خیزی کلان‌شهر تهران خواهد بود. امیدواریم با رعایت حریم گسل‌ها و اجرای دستورالعمل‌ها، ریسک زلزله در کلان‌شهر تهران کاهش یابد.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این سؤال که آیا تنش روی گسل‌های فرعی تهران به ثبت نرسیده است، گفت: گسل‌های اصلی شامل گسل «شمال تهران» به‌عنوان یک گسل طویل است که از ارتفاعات شمال شهر تهران آغازشده و از سمت شرق نرسیده به دماوند به گسل «مشاء» وصل می‌شود.
وی با بیان اینکه این گسل از سمت غرب از شمال کرج عبور می‌کند، ادامه داد: طول این گسل بیش از ۱۲۰ کیلومتر برآورد شده است. در پایین، گسل‌های لرزه‌زای «نیاوران» قرارگرفته که عمدتاً منطقه یک تهران را پوشش می‌دهند. راستای این گسل موازی گسل شمال تهران است. در شرق تهران نیز گسل «قصر فیروزه» اندکی به داخل شهر تهران نفوذ کرده، ولی ادامه آن قطع‌شده و شناسایی نشده است.
این محقق با بیان اینکه در سمت جنوب تهران نیز، گسل «شمال و جنوب ری» در محدوده شهری تهران قرار دارند، اضافه کرد: این ۵ گسل (شمال تهران، نیاوران، قصر فیروزه، شمال و جنوب ری)، ۵ گسل اصلی تلاقی‌کننده مناطق ۲۲ گانه شهر تهران است.
وی گسل‌های «نیاوران» و «لویزان»، «ایوانکی»، «کهریزک» را از دیگر گسل‌های شهر تهران نام برد.
بیت‌اللهی با تأکید بر اینکه همه این گسل‌ها سابقه لرزه‌خیزی را داشته‌اند، گفت: متأسفانه تا سال ۱۹۹۲ شبکه لرزه‌نگاری کاملی در کشور نبود و حتی درزمینهٔ مکان رخداد زلزله بم هم ابهام وجود داشت به طوری که برخی کانون آن را در بندرعباس می‌دانستند که دلیل آن کم بودن تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری بود؛ ولی در طول سال‌های اخیر به‌ویژه از سال ۲۰۰۰ میلادی به بعد شبکه لرزه‌نگاری کشور توسعه یافت.
به گفته وی از سال ۱۹۰۰ ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در دنیا فعال شد، ولی تا سال ۱۹۱۰ در کل ایران تنها ۲۴ زلزله به ثبت رسید و از سوی دیگر شاهد هستیم که سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ تعداد زلزله‌های ثبت‌شده ۱۵۰۰ رخداد بوده است.
بیت‌اللهی یادآور شد: علت این افزایش تعداد زلزله‌ها این نیست که تعداد رخداد‌های لرزه‌ای افزایش‌یافته است بلکه تعداد ایستگاه‌ها افزایش‌یافته است. این افزایش کافی نیست و باید ۳ برابر تعداد کنونی باشد.
وی با بیان اینکه با چنین پیشینه‌ای، تعقیب رژیم لرزه‌خیزی کشور ابهام‌آمیز است، افزود: در سال‌های اخیر، خردلرزه‌ها و زلزله‌های خفیف هم در سمت جنوبی تهران یعنی به سمت گسل‌های ایوانکی و جنوب و شمال ری و گسل کهریزک و هم در راستای گسل‌های نیاوران و شمال تهران مشاهده‌شد؛ ولی آن چیزی که مشخص است، فعالیت لرزه‌خیزی پهنه شهری تهران هم نسبت به شرق و هم نسبت به غرب خودش به‌مراتب پایین‌تر است که بسیار عجیب به نظر می‌رسد.
احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ‌تر با جمع شدن تدریجی زلزله‌ها
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، دراین‌باره توضیح داد: این کاهش تعداد رخداد‌های لرزه‌ای در تهران هم می‌تواند جای امیدواری باشد، ولی از دید کارشناسی می‌تواند ناشی از قفل‌شدگی و تجمع تنش باشد. با جمع شدن تدریجی زلزله‌ها احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ‌تر را فراهم کند.
وی تأکید کرد: رخداد زلزله‌های کوچک و متوسط به‌طور مرتبط موجب می‌شود انرژی انباشته‌شده درونی تا حدودی تخلیه شود.
بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: زمانی که نقشه توزیع زلزله‌ها را مشاهده می‌کنیم در امتداد شمال به جنوب تهران زلزله‌های کم است، ولی وجود گسل‌های متعدد به‌خوبی معرفی پتانسیل لرزه زایی این شهر را دارد.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص گسل‌های مرکز تهران گفت: بر اساس مطالعات انجام‌شده به‌ویژه از سوی سازمان زمین‌شناسی، در امتداد حدود شرقی-غربی اتوبان حکیم؛ بخش‌های گسلی شناسایی شده است که گمان می‌رود این‌ها گسل‌ها پیوسته و طویل باشند. این گسل از گسل شمال تهران فاصله زیادی به سمت مرکز شهر تهران امتداد یافته است و معرف وجود گسل و امکان لرزه‌زایی است.
وی افزود: همچنین گسل‌هایی مانند «تپه‌های داوودیه»، «عباس‌آباد»، «شیان»، «چیتگر»، «ونک پارک» در شهر تهران گسترده شده‌اند، ولی ثبت دستگاهی از وضعیت فعالیت آن‌ها در اختیار نداریم.
پیشرفت علم و تکنولوژی نشان می‌دهد که استفاده از ایستگاه‌های لرزه‌نگاری و بررسی انواع زمین‌لرزه در کشور می‌تواند کمک بزرگی به پیشگیری و ایجاد خسارت‌های بعد از زلزله کند؛ لذا بر اساس دید کارشناسان افزایش تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری و استفاده از دستاورد‌های بومی با استفاده از ظرفیت‌های پژوهشگران کشور در این زمینه مؤثر است.
منبع: آنا
در باشگاه خبرنگاران جوان پیگیری شد؛
معلمان نهضت سوادآموزی چگونه میتوانند استخدام آموزشوپرورش شوند؟
