مراسم‌هایی به یاد وقایع و شهدای کربلا در دیار خراسان
همه ساله مردم خراسان جنوبی با برپایی آیین‌ها و مراسم سنتی عزاداری، یاد عاشورا و شهدای کربلا را زنده نگه می‌دارند.
جهان که بر پیشانی اش پیشانی بند عزا می‌بندد یعنی محرم آمد. آسمان هم بزم ستاره‌ها را در دل مهتابی اش تعطیل می‌کند.
در جهان کوس عزا به صدا در می آید و عالمیان همه سیاه پوش شهید تشنه کربلا می‌شوند.
مصائب و پیام‌های دشت کربلا آن قدر عظیم است که فقط حضرت زینب (س) از پس رساندن آن به گوش جهانیان برمی آید. وسعت غم‌ها و مصائب آن قدر گسترده است که از دشت کربلا به بیرون درز می‌کند و خود را به فضای تمام عالم می‌رساند.
این حادثه خونبار تاریخ را هیچ گاه تاریخ فراموش نکرده و نمی‌کند تا صحرای محشر برپا شود و قاضی جهان به قضاوت در مورد آن بنشیند. حسین (ع) این شهید امر به معروف و نهی از منکر و ناجی دین اسلام که حج، آن فریضه الهی را نیمه تمام می‌گذارد از پس شهادتش خون همه عالم به جوش می‌آید و ساکنان این عالم هم بعد از این مصیبت عظما بر غم شهادت مظلومانه اش می‌گریند و عزاداری می‌کنند.
عزاداری‌های به قدمت حادثه کربلا
برخی از عزاداری‌ها در بعضی از نقاط قدمتی به قدمت شهادت تشنه کربلا دارد طوری که از آن باید به عنوان میراث ماندگار آن مناطق یاد کرد.
هر نقطه‌ای سعی کرده تا میراثی در تاریخ پس از شهادت حسین فاطمه (س) داشته باشد که خاص و ویژه اهالی آن منطقه است؛ طوری که هر فردی در هر نقطه‌ای از ایران اسلامی باشد هر سال برای گرامیداشت آن چه به منظور عزاداری ابی عبدالله (ع) در این سال‌ها از نیاکان و اجدادشان به آن‌ها ارث رسیده به موطن خویش برگشته و مراسمی را که ویژه این ایام دارد اجرا می‌کند.
در خراسان جنوبی هم همین طور است، محرم که می‌رسد به ویژه در روز‌های تاسوعا و عاشورا هر فردی در هر نقطه‌ای از کشور که باشد برای شرکت و حضور در مراسم ویژه شهر و روستای خود عزم وطن می‌کند و خود را به زادگاه خویش می‌رساند.
شاید شلوغ‌ترین روز‌های یک روستا و محله‌های مختلف شهری همین دهه اول محرم باشد، زیرا اهالی با هر وسیله‌ای خود را به مراسم ویژه این ماه در سرزمین اجدادی خود می‌رسانند و تعصب خاصی هم دارند تا در این روز‌ها در زادگاه خود حاضر باشند تا از شکوه و شکوت مراسم عزاداری ابی عبدالله (ع) کاسته نشود.
اگر نذر و نیازی هم داشته باشند به طور حتم آن را برای روستا و دیار خویش در نظر می‌گیرند تا ویژه هیئت خودشان صرف و هزینه شود.
آن چه در پی می‌آید برخی از آداب و رسوم و آیین‌های کهنی است که خراسان جنوبی‌ها با آن خو گرفته و هر محرم آن را اجرا می‌کنند.
بیل‌زنی خوسف
مراسم بیل‌زنی که در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است تنها مراسم ماه محرم در خراسان جنوبی است که در هیچ یک از شهرستان‌های دیگر به چشم نمی‌خورد.
این مراسم که ظهر عاشورا فقط در شهر خوسف برپا می‌شود در این شهر سابقه طولانی داشته و به اعتقاد مردم این مراسم در سال ۱۳۲۷ شمسی ممنوع شد و برگزار نشد، ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.
برای برپایی این مراسم در هر یک از دو هیئت خوسف دو دسته ۱۵ نفری که در مجموع چهار دسته هستند تشکیل می‌شود، هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و در هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یک صدا می‌گویند حیدر علی.
مراسم بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی از طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا است، طایفه بنی‌اسد پس از واقعه عاشورا با بیل و یا ابزار دیگری که در دست داشتند آن عزیزان را به خاک سپردند.
تعزیه زعفرجن در بشرویه
تعزیه زعفرجن آیین نمایشی است از زعفرجن که در روز دهم محرم (عاشورا) به همراه تعدادی از اجنه به همراهی و کمک امام حسین (ع) و یارانشان می‌آیند و امام حسین (ع) پیشنهاد وی را قبول نکرده و رد می‌کند.
به محض ورود زعفرجن و چهره به چهره شدن با امام حسین (ع) اجازه ورود به صحنه جنگ می‌خواهد، اما امام حسین (ع) در جواب زعفرجن می‌فرماید: «خداوند تو را بیامرزد تو به وظیفه‌ات عمل کرده‌ای، اما امروز باید حجت تمام شود».
لباس مخصوص به وسیله بانوان بشرویه‌ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دختر‌ها مننتقل شده) دوخته و آماده می‌شود.
تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آن‌ها با در دست داشتن علم علمدار پشت سر زعفرجن قرار دارد و همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار زعفرجن پشت سر اوست که وسیله‌ای چوبی و چهار ضلعی شکل چوب درخت گردو یا چنار به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفرجن گرفته است.
این وسیله چوبی به چرخچه مشهور است (به این علت نامگذاری شده که شبیه دستگاه نخ ریسی سنتی است) و در پشت سر این دو نفر جنیان دیگر قرار دارند که از نظر رتبه و منزلت با هم فرقی ندارند، این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
شبیه‌خوانی
تعزیه در لغت به معنای نمایش مذهبی، سوگواری، عزاداری و یاد بود عزیزان است، ولی در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی است که برخلاف معنی لغوی آن، غم انگیزبودن شرط حتمی آن نیست و ممکن است گاهی خنده‌آور هم باشد.
در بعضی از روستا‌های خراسان جنوبی هنوز تعزیه برگزار می‌شود در حالی که سابق تعزیه یکی از اصلی‌ترین مراسم عزاداری ماه محرم به شمار می‌رفت.
به تعزیه شبیه خوانی هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی را اجرا می‌کنند. قبل از شبیه‌خوانی عده‌ای مقدمات مجلس را مهیا می‌کنند و ابزار و لوازم شبیه را در جای خود قرار می‌دهند که این کار با عَلَم و خیمه برپا کردن، شروع می‌شود.
وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق (نوعی شیپور) و یا بلندگو و یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند. هم اکنون در بیشتر مناطقی که شبیه‌خوانی هنوز از رواج نیفتاده، فقط در روز عاشورا این مراسم را اجرا می‌کنند.
آیین تکیه‌بندان روستای سرخنگ
این مراسم هر ساله در دوم محرم‌الحرام در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث و در اوایل انقلاب بازسازی شده است.
برای اجرای این مراسم در روز دوم محرم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم بندان برای عَلَمی که در صحن تکیه بر پا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزئین فضای داخلی تکیه به وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه نوشته‌ها صورت می‌گیرد.
یکی از تزئینات جالب تکیه دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت داده و جلوه‌ای زیبا به تکیه می‌دهد. با انجام مراسم تکیه‌بندان به طور رسمی مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود.
این مراسم نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم سنگ‌زنی درخش
از دیگر مراسم عزاداری ماه محرم سنگ‌زنی است که فقط در محله درخش شهر قهستان به اجرا در می‌آید. این آیین نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد و بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود.
این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که این کار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذکور باید به جای پدر در سنگ‌زنی شرکت کند.
از شب پنجم محرم این کار را همراه با هیئت و به همان آهنگ نوحه سینه‌زنی و یا زنجیرزنی انجام می‌دهند، بعضی مواقع نیز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند (ثبت در میراث معنوی کشور).
مشعل‌گردانی روستا‌های برکوه و خور
مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پرمی‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم هم اکنون فقط در روستا‌های خور خوسف و برکوه سربیشه اجرا می‌شود.
در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود، پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.
بیشتر بخوانید
مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله (ع) روشن بود بر پا می‌کنند.
این آیین محرمی خراسان جنوبی نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
علم گردانی
علم گردانی از جمله مراسم عزاداری در خراسان جنوبی است که در زمان‌های بسیار دور برای فوت اشخاص مهم و بعد‌ها که اعتقادات مذهبی اسلامی شکل می‌گیرد. این رسم نیز رنگ و شکل مذهبی گرفته و به صورت یکی از شیوه‌های عزاداری در ماه محرم اجرا می‌شود.
معمولا از روز چهارم و یا پنجم محرم علم‌گردانی را شروع می‌کنند. صاحب خانه نیز علم ها را زیارت کرده و نذورات خود را که شامل نان، پول، گندم، خرما، شیرینی و آجیل بین حاضرین در مراسم پخش می‌کند.
قبرستان از دیگر جا‌هایی است که علم را به آن جا برده و در سر قبر‌ها علم را به زمین می‌گذارند و فاتحه خوانی می‌کنند. مراسم علم‌گردانی هم اکنون در برخی از روستا‌های خراسان جنوبی که علم دارند اجرا می‌شود.
پایه‌های علم چوبی و بیشتر آن‌ها سه تا پنج متر ارتفاع و پوششی پارچه‌ای دارند که به آن پیراهن علم و یا پوشش علم می‌گویند و بیشتر به رنگ‌های سبز و سیاه است و رنگ سفید و روشن نیز در آن دیده می‌شود.
علم سبز بیشتر به علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) مشهور است و علم سیاه به نام امام حسین (ع) و سایر ائمه شناخته می‌شود.
به بالای علم‌ها توغ وصل می‌شود و زیر توغ دستمال‌های زیادی بسته می‌شود که اکثر آن‌ها نذری بوده و توسط مردم تهیه می‌شود. دستمال‌ها به رنگ‌های گوناگونی است، ولی رنگ سبز و سیاه بیش از سایر رنگ‌هاست.
آیین عقد عَلَم
علم مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود. در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.
مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم هست.
در برخی روستا‌ها این مراسم در روز‌های پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.
علم‌ها اغلب بانی و علم‌چی دارند که صاحب علم محسوب می‌شوند، این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگ‌تر خانواده می‌رسد.
روز علم‌بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌سازند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ «towq» علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.
مراسم عماری وَرپُوشِم بشرویه
عماری‌آرایی یکی از مراسم و آیین‌های سنتی شهرستان بشرویه که توسط بانوان اجرا می‌شود. عماری، صندوق مانندی که برای نشستن سوار آن را بر روی پشت شتر یا فیل می‌گذارند.
قدمت برگزاری این مراسم به بیش از ۱۰۰ سال پیش می‌رسد. مراسم به همت بانوان در روز اول ماه محرم و در محل سرای سرکه که از بنا‌های تاریخی شهرستان بشرویه است برگزار می‌شود.
قبل از شروع مراسم سوگواری خواندن و قرائت ادعیه به عنوان مقدمه و ورپوشی عماری (پوشاندن عماری به وسیله پارچه) انجام می‌شود.
اسکلت عماری به علت استحکام و دوام بیشتر از چوب درخت چنار یا گردو درست می‌شود، بانوان به وسیله پارچه‌هایی که مخصوص همین کار است و به وسیله مردم به عنوان نذر اهدا می‌شود. عماری را می‌پوشانند و به وسیله نخ و سوزن می‌دوزند
در اسکلت عماری، قسمت بالای آن دارای یک زوایه‌ای است که این زاویه نمادی از خمیدگی حضرت زهرا (س) در مصیبت امام حسین (ع) است.
۱۴ چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت ۱۴ معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند. بعد از این مرحله آینه در جلوی عماری نصب می‌کنند.
آینه‌ها معمولا در جلو عماری نصب می‌شود، چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند و معمولا ۱۲ آینه به نیت و نماد ۱۲ امام نصب می‌شود.
مراسم هفت منبر بیرجند
مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که به همت زنان در غروب روز تاسوعا بر پا می‌شود. زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت منبری که در ایام محرم در آن‌ها مراسم روضه خوانی انجام شده شمع روشن می‌کنند.
برگزارکنندگان مراسم خادم‌های مسجد، حسینیه و یا منزل هستند، آن‌ها از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه می‌گذارند و یک مجمعه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله دیگر می‌گذارند.
بانوان در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می‌روند و پس از نیت، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی می‌گذارند و بعد نذورات خود از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت می‌ریزند و منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.
به طور معمول در هر مکان فقط یک شمع روشن می‌کنند، ولی اگر مسجدی بسته و یا راه دور باشد احتمال دارد که در یک مکان ۲ شمع روشن کنند. نذوراتی که جمع می‌شود به خادم منبر تعلق دارد وی باید تا پایان مراسم و خاموش شدن شمع‌ها در آنجا بماند و هیچ یک از شمع‌ها را خاموش نکند و صبر کند که شمع‌ها خاموش شود، اشک‌های شمع را هم دور نمی‌ریزند و در مکانی از مسجد جمع‌آوری می‌کنند.
منبع: فارس
