ماه محرم که می‌آید، شیعیان حال و هوای دیگری دارند. چند روز قبل کسانی که پیراهن سیاه دارند آن را به تن می‌کنند و یا جهت یکدستی و هماهنگی در دسته‌های عزاداری محله به مسجد مراجعه کرده و زنجیر و پیراهن سیاه دریافت می‌کنند. بعضاً هم به خاطر استقبال زیاد به تعداد کثیری از مردم پیراهن‌ها یکدست و زنجیر عزاداری نمی‌رسد.

درست است که مراسمات عزاداری امام حسین (ع) و یاران باوفایش در ایام محرم از بسیاری جهات با دوران کودکی ما تفاوت دارد، امّا برخی از این آداب و رسوم عزاداری پس از گذشت صد‌ها سال، شکل خود را حفظ کرده‌اند. انشاالله با درک درست از فلسفه محرم به جای پرداختن به کار‌هایی که در شأن این ماه و آقایمان امام حسین (ع) نیست، از فرمایشات مقام معظم رهبری بهر کامل را ببریم که فرموده‌اند: "مجالس عزاداری ماه محرم، این سه ویژگی را باید وجود داشته باشد".

۱. عاطفه را نسبت به حسین بن علی و خاندان پیغمبر (ص) بیشتر کند. چون رابطه‌ی عاطفی، یک رابطه‌ی بسیار ذی‌قیمت است.

۲. نسبت به حادثه‌ی عاشورا، باید دید روشن و واضحی به مستمع بدهد.

۳. نسبت به معارف دین، هم ایجاد معرفت و هم ایجاد ایمان - ولو به نحو کمی- کند".

در ذیل به نمونه‌هایی از آداب و رسوم و فرهنگ ماندگار عزاداری مردمان آذربایجان آورده شده است.

عزاداری در مسجد و محلّه

بعد از شروع محرم و تا نه روز، مردم در مساجد حاضر شده و بعد از جمع آوری کمک‌های مادی و معنوی به کار‌های عمرانی مسجد و یا کمک به افراد نیازمند، مراسم عزاداری را آغاز می‌کنند. در پایان نیز با مراسم مرثیه خوانی مراسم به اتمام می‌رسد. برخی از دسته‌های عزاداری نیز در محله خود و بیرون از مسجد مشغول عزاداری می‌شوند.

نمونه‌ای از نوحه‌های عزاداری در شب‌های محرم در اورمیه:
قان یاغدی کربلایه، صحرایه یا محمد

اؤلدو حسین خبر وئر، زهرایه یا محمد

گل کربلا چؤلونده، مینایه یا محمد

مظلوم حسینون آغلار، سقایه یا محمد

گل کربلا چؤلونده، طوفاندی یا محمد

گؤندر کفن حسینه، عریاندی یا محمد

در بعضی مراسمات فردی که "دسته‌باشی" نامیده می‌شود، در پایان مراسم نوحه‌خوانی فراد می‌زند:

آه ائی سبطِ رسولِ مــــد‌نی!

سوسوز اؤلدوردو سنی شمرِ دنی

فاطمه گؤرســه بو حال ایله ســـنی

نه دئیه‌ر؟

دسته عزاداری نیز می‌گوید:

دئیه‌ر: ای‌وای حسین وای، حسین وای

حسیـن وای، حسیـن وای حسیـن

بعضاً نیز چنین دیالوگی بین دسته‌باشی و دسته عزاداری گفته می‌شود:

- مظلوم اؤلن

- حسین وای

-‌ای بی‌کفن

- حسین وای

- سوسوز اؤلن

- حسین وای

- غریب اؤلن

- حسین وای

بعد از آن نیز همه بر زمین می‌نشینند و زنجیر‌های خود را بر زمین قرار داده و مرثیه‌خوانی شروع می‌شود.

علَم باغلاما

آئین سنتی علَم بندی به صورت کاملا سنتی در آذربایجان در سومین روز محرم برپا می‌شود، بعد از نصب پارچه‌ها و استحکام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می‌کنند، در حین نصب علم‌ها هزاران رأس گوسفند زیرپای علم قربانی می‌شود. این رسم از آئین‌های کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقی می‌ماند.

تشکیل دسته‌جات شاخسى واخسى

شاه حسین گویان نیز نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیش‌تر نقاط آذربایجان و به طور گسترده در شهر تبریز برگزار می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم "شاخسِی" می‌گویند که مخفف کلمه "شاه حسین" است. عزاداران در مراسم شاه حسین گویان، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند، در حالی که هماهنگ پا‌های خود را به زمین می‌کوبند، وقتی که چوب به سمت پایین آورده می‌شود، گروهی با صدای بلند ندای "شاخسِی" (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای "واخسِی" (وای حسین) سر می‌دهند. این حرکت به نشانهٔ جنگ یاران حسین بن علی با یاران یزیدبن معاویه در صحرای کربلا است.

علاوه بر ندای "شاخسی" "واخسی"، همچنین "حیدر" "صفدر"، "مظلوم" "حسین"، "حسن" "حسین"، "سوسوز" "حسین"، "عطشان" "حسین" و ... از جمله شعار‌هایی است که گروه‌های شاه حسین گویان در حین حرکت منظم خود، سر می‌دهند.

همچنین عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می‌دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجام شان را نشان می‌دهند. شاه حسین گویان، در حالی که آرام و دایره وار حرکت می‌کنند، فردی نیز با مداحی مصیبت‌های امام حسین (ع) آنان را همراهی می‌کند. صورت دیگری از حرکت شاه حسین گویان، به این صورت می‌باشد که به صورت قطاری، مسیر بلندی از کوی و برزن را حرکت می‌کنند و نزدیک شدن ماه محرم را به همگان اعلام می‌کنند.

عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌دهند و از هیچ گونه ابزار آلات جدیدی که در سال‌های اخیر در مراسم شاه حسین گویان دخیل شده و حتی از چوب مخصوص شاه حسین گویان نیز استفاده نمی‌کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پا‌های خود که به زمین کوبیده می‌شود، بر سینه می‌زنند؛ اما، عده‌ای هم با استفاده از تبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می‌آورند.

در صف اول دسته شاه حسین گویان، یکی از ریش سفیدان که آشنایی بیشتری نسبت به جوانان با اشعار و اذکار دارد، با ایستادن در ابتدای صف، اشعار را بیان و سایرین نیز آن را تکرار می‌کنند.

در پایان مراسم شاه حسین گویان، همگی ایستاده و در حالی که دستان خود را بالا می‌برند و بر سینه می‌زنند این شعر‌ها را می‌خوانند:

"آغامین آتی گلدی/ قانلی خلاتی گلدی (اسب آقایم به خیمه برگشت، پیراهن آقایم خونین شد)

قانلی قیلینج کربلادا پاس توتوپ/ حسین اوچون ملاکلر یاس توتوپ (شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است/ ملائکه‌های آسمان عزای امام حسین (ع) را برپا کرده اند)

فریاد شیمیر الیندن/‌ای داد شیمیر الیندن (فریاد از دست شمر/‌ای داد از دست شمر) "

یکی از مهم‌ترین نوحه‌های ذکر شده در هیات‌ها و مراسم شاه حسین گویان، شعر زیبای استاد شهریار است که چنین سرود:

حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار/ بتول و مرتضی پیغمبر آغلار (زمین و آسمان در عزای حسین می‌گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می‌گریند)

و یا این جمله بیشتر به گوش می‌رسد:

هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟ / شیعه لرین حضرت عباسی وار (کدامین گروه چنین مولایی دارند؟! شیعیان مولایی، چون حضرت عباس دارند).

آیین طشت گذاری

آیین طشت گذاری یکی از قدیمی‌ترین سنت‌ها و مناسک ایرانی است که جمع کثیری از مردم ترک‌زبان ایران، با این آیین، به پیشواز عزاداری‌های ماه محرم می‌روند. مراسم طشت گذاری، مراسم سنتی است که در عزاداری ایام محرم برگزار می‌شود و طشت‌های آب را که رمزی از فرات می‌باشد در مساجد و حسینیه‌ها می ‏آورند و این سنت به پیروی از اقدام امام حسین (ع) و یادآور رفتار جوانمردانه او در مقابل سپاه حرّ می‌باشد که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذی الحجه‏، آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حرّ و اسبان آن‌ها را سیراب‏ کردند.

آیین طشت گذاری در استان‌های ترک‌زبان، از ریشه‌دارترین آیین‌های ماه محرم است که در روز‌های پایان ماه ذی الحجه برگزار می‌شود و در حقیقت، برگزاری این آیین، آماده شدن حسینیان برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) را نشان می‌دهد.

مردم در این آیین، طشت‌ها را بالای سر می‌گیرند و مسجد را دور می‌زنند، سپس در داخل آن‌ها آب می‌ریزند و مردم دست به طشت و آب آن می‌زنند؛ این آیین، نوعی بیعت با امام حسین (ع) و حمایت از عباس (ع) است.

شام غریبان

سوگواران حسینی در شام غریبان امام حسین (ع) با راه اندازی دسته‌های سینه زنی و روشن کردن شمع در مساجد و حسینیه ها، در سوگ شهدای کربلا و اسرای عاشورا اشک ماتم می‌ریزند.

مردم عزادار در غروب روز عاشورا، با تشکیل دسته‌های عزاداری که به دو گروه تقسیم می‌شوند و با فاصله چند متری از همدیگر حرکت می‌کنند، با همخوانی مرثیه‌ها و اشعاری که با سینه زنی همراه است، با حضرت زینب کبری عقلیه بنی هاشم (س) و حضرت زین العابدین (ع) و سایر یاران و خاندان امام حسین (ع) ابراز همدردی می‌کنند. شیوه این عزداری به این صورت است که دسته اول بعد از اتمام همخوانی، شروع به حرکت می‌کند و اعضای دسته دوم که چندمتر عقب‌تر از آن در حال حرکت هستند، می‌ایستند و اشعاری را قرائت می‌کنند و همین روال تا پایان این مراسم، تکرار می‌شود. در میان این دسته‌های تشکیل شده، شمع‌هایی نیز روشن می‌شود تا تسلی بخش شام تار اسیران کربلا باشند، مداحان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نیز در مراسم شام غریبان دشت کربلا، در رثای مظلومیت امام حسین (ع) و یاران شهیدش نوحه سرایی می‌کنند. در این شب، شرکت کنندگان در مراسم عزاداری در حسینیه‌ها و تکایا، به جزء خوانی قرآن می‌پردازند و ثواب آن را به ارواح پاک شهیدان کربلا نثار می‌کنند.

خیمه یاندیرما

این رسم در برخی مناطق در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود، این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین (ع) در روز عاشورا است. بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: "قتیل کسیلد‌ی" (مقتول بریده شد). اکثرا در نقاطی که شبیه خوانی برگزار می‌شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می‌گردد و تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می‌دهند تا تاثیر آن ملموس‌تر گردد.

مراسم اللهم لبیک

این مراسم نیز یکی از آئین‌های بی نظیر در آذربایجان است. موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دسته‌های سینه زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه می‌رسند. بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در حالی که صورت‌ها را گل مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می‌دهند.

سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان، حاضرین را آماده می‌کند و سپس کم کم ورد و دعای مخصوص را می‌خواند با این مضمون "الله، الله حسین واویلا" کم کم که شور و شوق مردم را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می‌کوبند در فواصل معین ورد "اللهم لبیک یا حسین" را نیز می‌خوانند یعنی‌ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.

گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی‌سرنشین در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است که به صورت نمادین بازآفرینی می‌شود. برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوتر‌های خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می‌گردانند.

مراسم سوم شهادت امام حسین (ع)

در سیزدهمین روز محرم و یا سومین روز شهادت آقا امام حسین (ع) که در آذربایجان "امامین اوچو" گفته می‌شود نیز مردم با دادن نذری، و حضور در زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس مذهبی، عزاداری می‌نمایند و یاد شهیدان کربلا را زنده نگه می‌دارند.

شبیه چیخارتما

در روز‌های دهم و سیزدهم ماه محرم، در اکثر شهر‌های این دیار مراسم شبیه‌خوانی برگذار می‌شود، این مراسم که با استقبال جمع کثیری از قرار می‌گیرد، با شبیه‌خوانی روز واقعه باعث درک بهتری از آن روز عظیم می‌شوند.

در پایان نیز لازم به ذکر است برخی آداب انحرافی و غلط همچون قمه‌زنی و ...، خوشبختانه امروزه برگزار نمی‌شود و لذا در اینجا بدان‌ها پرداخته نشده است. امید می‌رود با درک بهتر واقعه‌ی بزرگ کربلا، بتوانیم تا ظهور آقا امام زمان (ع) ادامه دهنده نهضت عاشورا بوده و عاشورایی باقی بمانیم.

منبع: دانا