آئین‌های محرم در اصفهان در ماه محرم از قرن‌ها پیش به جا مانده و هنوز هم عزاداران امام حسین این مراسم را همانند گذشته و با شور فراوان برگزار می‌کنند. قبل از شروع محرم همه عزاداران لباس سیاه به تن می‌کنند و بر سر در تکیه‌ها و حسینیه‌ها و حتی خانه‌های خود پارچه سیاه آویزان می‌کنند. معروف‌ترین دسته‌های عزاداری اصفهان در محله‌های قدیمی آن یعنی چهارسو، لنبان، در کوش و طوقچی برگزار می‌شود.

بسیاری از عزاداران در مراسم عزاداری امام حسین در اصفهان به سر و روی خود گل می‌مالند و با سینه‌زنی و زنجیرزنی ارادت خود را به امام حسین نشان می‌دهند. مراسم غبارروبی و نظافت مساجد نیز از آداب و رسوم عزاداری محرم در اصفهان است که معمولاً قبل از شروع محرم و به وسیله مردم انجام می‌شود.

در اصفهان همانند بسیاری از شهرهای ایران در محرم نذری پخت می‌شود و بین مردم و فقرا تقسیم می‌شود. غذاهایی مثل آش رشته، شله زرد، کاچی، حلیم گندم و خورش قیمه از رایج‌ترین غذاهای نذری در ماه محرم در اصفهان هستند. در ادامه گزارش به توضیح آداب و رسوم شاخص عزاداری محرم در جای‌جای استان اصفهان می‌پردازیم.

مراسم علم‌گردانی در شرق اصفهان

«علم گردانی» یکی از رایج‌ترین آداب و رسوم مردم اصفهان در محرم است که بیشتر در شهرستان‌های شرق استان به ویژه شهرهای خور و بیابانک برگزار می‌شود. جالب است بدانید که این مراسم حدود ۵ قرن قدمت دارد و در روز تاسوعا برگزار می‌شود.

در آئین علم گردانی عزاداران علم‌ها را در دست می‌گیرند در میان کوچه‌ها و خانه‌ها حرکت می‌کنند. تمام این علم‌ها از پارچه‌های ابریشمی سیاه و سبز پوشیده شده‌اند و مراسم عزاداری معمولاً با حرکت علم‌ها و نوحه‌خوانی و سینه زنی انجام می‌شود.

آئین زار خاک در روستای قورتان اصفهان

آئین «زار خاک» یکی دیگر از آداب و رسوم عزاداری محرم در اصفهان است که در عصر تاسوعا و در قلعه تاریخی روستای «قورتان» برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً از اول تا ۱۲ محرم اجرا می‌شود و روز اصلی آن تاسوعا است. در این روز مردم روستا در خیابان اصلی جمع می‌شوند.

قبل از شروع مراسم همه کوچه‌ها و خیابان‌های خاکی با آب شسته می‌شوند و سپس تمام مسیر را با کاه پر می‌کنند. افرادی که سید هستند در این مراسم شال سبز برمی‌دارند و به همراه مردم عادی در مراسم شرکت می‌کنند. شروع این آئین با گرداندن شال سبز آغاز می‌شود که به آن مراسم «شال گردانی» می‌گویند. سپس افرادی که شال سبز دارند حرکت می‌کنند و سایر مردم به دنبال آن‌ها می‌آیند.

در این مراسم هر چند قدم مردم می‌نشینند و مشتی کاه بر سر می‌زنند و تا پیش از غروب به مسیر خود ادامه می‌دهند.

مراسم فانوس‌گردانی شهر کوهپایه اصفهان در ماه محرم

«کوهپایه» شهری در شمال شرق اصفهان است که مراسم خاصی در محرم دارد. آئین «فانوس گردانی» که در شب شام غریبان اجرا می‌شود، قدمتی بیش از ۲ قرن دارد و از اصلی‌ترین آئین‌های مردم کوهپایه در محرم است.

مراسم شبیه‌سازی فرات و صحرای کربلا در هرند- اصفهان

از دیگر آداب و رسوم مردم اصفهان در محرم می‌توان به شبیه‌سازی صحنه‌های فرات و صحرای کربلا اشاره کرد. این مراسم که بیشتر در شهر هرند اصفهان و شهرستان‌های مناطق شرقی این استان برگزار می‌شود، درواقع شبیه‌سازی صحنه‌هایی است که در کربلا اتفاق افتاده است و همراه با تعزیه خوانی اجرا می‌شود. مردم از سراسر شهر برای تماشای صحنه‌های این شبیه‌سازی گرد هم جمع می‌شوند و برای امام حسین عزاداری می‌کنند.

آئین جغجغه زنی ابیانه

روستای «ابیانه» که به عنوان یک روستای دیدنی و توریستی در اصفهان شناخته می‌شود، در روزهای تاسوعا و عاشورا مراسم متفاوتی برای عزاداری حسینی دارد. در این روزها عزاداران به دسته‌های چند نفره تقسیم می‌شوند و دو عدد جغجغه چوبی در دست می‌گیرند و در کوچه‌های روستا حرکت می‌کنند؛ مراسمی شبیه جغجغه زنی در مراسم محرم یزد است.

این مراسم از محله «یسمون» در ابیانه شروع می‌شود و عزاداران به سمت امامزاده عیسی و یحیی حرکت می‌کنند. بعد از نوحه‌خوانی و عزاداری، عزاداران دوباره به محله یسمون بازمی‌گردند.

عزاداری محرم خانه زرگرباشی‌ها در اصفهان

در اصفهان یک خانه با نام «خانه زرگرباشی» وجود دارد که در روز تاسوعا تعداد زیادی از عزاداران در آن جمع می‌شوند. مراسم عزاداری در این خانه از حدود ۳۰۰ سال پیش اجرا می‌شود. در مورد اینکه چرا این خانه به مکانی مقدس تبدیل شده اطلاعات ضد و نقیضی وجود دارد. در یکی از حکایات آمده است که سال‌ها پیش زن اولین صاحبخانه با مرگ شوهرش فقیر می‌شود و نمی‌تواند برای امام حسین (ع) مراسم عزاداری برپا کند.

به همین دلیل در شب تاسوعا به تنهایی شروع به گریه کردن برای امام حسین می‌کند. ناگهان درب خانه به صدا درمی‌آید و یک قطار شتر با مقدار زیادی قند و چای و استکان وارد می‌شود. از همان زمان هر سال مردم در روز تاسوعا «استکان چای‌خوری» خانه زرگرباشی را با خود گرو می‌بردند و سال بعد اگر به حاجت خود می‌رسیدند، یک دست ۶ تایی استکان به جای آن می‌آورند. جالب است بدانید که در اتاق عقبی این خانه ۲ تا ۳ هزار استکان وجود دارد که از همین طریق جمع شده است.

در روایت دیگر گفته می‌شود این خانه متعلق به «حاج سید محمد علی» از زرگران معروف دوره قاجار است. «ظل السلطان»، شاهزاده عصر، به حاج سید محمد علی سفارش می‌دهد تا یک شمشیر طلا برای او درست کند. اما سید محمد علی نمی‌تواند در تاریخ مشخص این شمشیر را آماده کند، از همین رو شاهزاده او را زندانی و تنبیه می‌کند.

در روز دستگیری حاج سید محمد علی شاهزاده برای تفریح به تپه‌های «قمیشلو» می‌رود و بنا به اتفاق با تیر و کمان خودش زخمی می‌شود. شاهزاده با خود فکر می‌کند که شاید این اتفاق با زندانی کردن سید محمد علی مرتبط باشد. برای همین به سرعت نزد حاج سید محمد علی می‌رود و از او معذرت‌خواهی می‌کند و برای رفع دلخوری به او مقام زرگرباشی می‌دهد.

در مورد این خانه داستان‌ها و البته خرافات زیادی وجود دارد، اما هنوز علت اصلی مقدس شدن این خانه به طور دقیق مشخص نیست. افراد زیادی مدعی هستند که در این خانه حاجت گرفته‌اند و به خواسته قلبی خود رسیده‌اند. امروزه خانه زرگرباشی‌ها یک محله شناخته شده برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین است و هر ساله در حیاط این خانه جمعیت انبوهی جمع می‌شوند و برای امام حسین عزاداری می‌کنند.

رسم سقایی ماه محرم در بازار کاشان

رسم «سقایی» که از مهم‌ترین آداب و رسوم عزاداری محرم در اصفهان است هر ساله به یاد تشنگان صحرای کربلا برگزار می‌شود. در این مراسم که در ده روز اول محرم اجرا می‌شود، جوانان لنگی به کمر می‌بندند و مشک سقایی و جام‌هایی فلزی را بر دست می‌گیرند و در بازار کاشان و در میان عزاداران حرکت می‌کنند. در این مراسم هر کسی که تشنه شد می‌تواند از جوانی که آب بر دوش دارد، طلب آب کند.

رسم گل مالی ماه محرم در اصفهان

یکی دیگر از آداب و رسوم عزاداری محرم در اصفهان آئین «گل مالی» است. این مراسم معمولاً سال‌هاست که به وسیله مهاجرین اصفهان انجام می‌شود و بیشتر مربوط به مردم خرم‌آباد است که در منطقه فولاد شهر ساکن هستند.

در این مراسم که در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود، مردم در محل‌هایی خاص آماده می‌شوند و سپس مقداری خاک رس یا گل باغچه را با گلاب و آب ترکیب می‌کنند و در مراسم عزاداری حسینی آن را به سر، صورت و بدن خود می‌مالند.

مراسم جاروکشی در محرم اصفهان

از دیگر عزاداری‌های سنتی و کهن محرم در استان اصفهان می‌توان به آئین «جاروکشی» اشاره کرد. در این مراسم «پیرغلامان امام حسین» در بیرون تکایا و مساجد با یک جارو می‌ایستند و با خواندن ذکری خاص وارد تکیه می‌شوند. در این مراسم فردی که کوزه‌ای آب در دست دارد در ابتدا وارد تکیه می‌شود و سپس پیرغلامان با جارو وارد می‌شوند.

مراسم جاروکشی در شب اول محرم در نطنز برگزار می‌شود و در فهرست میراث معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است.

مراسم کتل کردن کودکان در نوش آباد اصفهان

از دیگر آئین‌های محرم در اصفهان می‌توان به رسم «کتل» اشاره کرد. این مراسم که در شهر «نوش آباد» و در روز عاشورا برگزار می‌شود، یک سنت خاص است که برای افزایش برکت، باران و حاصلخیزی خاک انجام می‌شود. نوزاد در این مراسم نماد «حضرت علی اصغر» است.

طبق این آئین فرد قبل از به دنیا آمدن فرزندش نذر می‌کند که اگر نوزاد پسر شد او را «کتل» کند. برای این کار لباسی خاص به کودک می‌پوشانند، سپس کودک را در اولین یا دومین عاشورا بعد از تولد روی اسبی تزئین شده می‌نشانند و در ابتدای مراسم عزاداری حرکت می‌کنند. بعد از پایان مراسم از مردم و عزاداران با نذری‌ها و غذاهای محرمی پذیرایی می‌شود.

مراسم چهل منبر غروب تاسوعا در اصفهان

از مهم‌ترین آئین‌های محرم در اصفهان می‌توان به «شمع زنی» یا «چهل منبر» اشاره کرد. در این مراسم مردان و زنان بعد از غروب آفتاب روز تاسوعا ۷۲ شمع به یاد ۷۲ شهید روز عاشورا در دست می‌گیرند و به صورت پابرهنه به ۴۰ مکان مذهبی و مقدس می‌روند و شمع روشن می‌کنند.

منبع: مهر