از دیرباز سقایی زائران در بارگاه منور کریمه اهل بیت (س) بوده است و باتوجه به وجود گنبد و مرقد باشکوه برای بانوی کرامت در دوره سلجوقی، و نگهداری و نمایش انواع وسایل خدمات به زائران در امر سقایی می‌توان قدمت خدمت سقایی در بارگاه فاطمی را دستکم هزارسال قلمداد کرد.

از این رو به مناسبت روز تاسوعای حسینی که به نام حضرت اباالفضل العباس (ع) سقای کربلا نامیده شده است گفت و گویی را با حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی مسئول موزه فاطمی در رابطه با قدمت و تاریخ سقایی در حرم مطهر بانوی کرامت داشته ایم که در ادامه می‌خوانیم.

با عرض سلام خدمت حضرتعالی با توجه به آثار و اسناد موجود در موزه حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها قدمت سقایی در حرم مطهر به چه دوره‌ای بر می‌گردد؟

با سلام خدمت شما و مخاطبان محترم، باتوجه به تاکید موکد آموزه‌های دینی و احادیث شیعه بر پاداش سیراب کردن تشنگان و مومنان با آب، طبیعی است از سال ۲۰۱ قمری که حضرت معصومه سلام الله علی‌ها در قم صاحب بارگاه شدند، تامین آب و سقایی حرم نیز به عنوان ساده‌ترین شیوه پذیرایی از زائران حضرتش، شکل گرفته و تا دوره صفویه به شیوه سنتی پابرجا بوده است.

اما در دوره صفویه که تشکیلات حرم فاطمی، سامان بهتری یافت، “سقایی” به منصب رسمی و شغل حرمی درآمد و از سوی متولیان، خادم‌هایی به وظایف تهیه آب و سقایی با حقوق و مواجب مشخص از موقوفات حرم، گمارده شدند.

بر اساس اسناد مکتوب و اشیاء و آثار موجود در موزه فاطمی، خادمانِ سقّا همواره در بین خدمتگزاران این آستان مبارک، بوده و زائران بانوی کرامت را سیراب کرده اند و در دوره‌های قاجاری، افشاریه، زندیه، و پهلوی، “سقاخانه”، “آبدارخانه” و “آبخوری” مکان‌هایی بودند که سقایان حرم در آنجا به ارائه خدمت به زائران و خادمان می‌پرداختند.

وجود “آب انبارها”، “قنات ها” و “نهرها” و آب راه‌های جدا شده از رودخانه جنب حرم و همچنین وجود حوض در صحن اتابکی از دوره قاجاری در حرم فاطمی، نشانه‌های دیگری بر شیوه‌های تامین آب برای سقایی و نهادینه بودن این سنت دیرینه در حرم است.

سقایی در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها به چه شکلی انجام می‌شده است؟

در اسناد موقوفات و دخل و خرج آستان مقدس فاطمی، به “تهیه یخ” و “یخچال” نیز اشاره شده است؛ که حاکی از تلاش متولیان حرم برای خنک سازی آب آشامیدنی در ایام گرم سال است تا سقا‌ها با آب گوار از زائران پذیرایی و مهمان نوازی کنند.

سقایان حرم مطهر بانوی کرامت همواره در طول ایام سال وظیفه تامین آب مورد نیاز زائران در “سقاخانه” را برعهده داشتند و علاوه بر آن، به صورت سیّار نیز با وسایل سقایی همچون مشک، کوزه، خیک، دلو و کاسه‌های سفالی، برنجی، مسی و مانند این‌ها به توزیع آب آشامیدنی در بین زائران و مجاوران حرم می‌پرداختند.

از دیگر وظایف سقایان حرم برآورد و در خواست تهیه وسایل خدمت سقایی است که در اسناد به قبوض سقا و خرید خیک و مشک و دلو اشاره شده و همچنین نگهداری وسایل وقف و اهداشده به سقاخانه از وظایف سقا‌ها بوده است و در برخی اسناد از وظیفه آبیاری درختان اطراف حرم توسط سقایان نیز حکایت دارد.

چه ابزار‌هایی در سقایی زائران موزد استفاده قرار می‌گرفته و آیا هنوز هم این آثار در موزه موجود است؟

جام‌ها یا کاسه‌ها که به آن طاس یا باده هم گفته می‌شد نمونه‌ای از اقلام سقایی که به سقاخانه حرم وقف یا اهدا می‌شد هستند. این اشیاء تاریخی و آیینی نفیس امروزه در موزه حرم نگهداری می‌شود که برخی از جام‌ها وقف نامه دارد.

برخی از ابزار‌های مورد استفاده در سقاخانه حرم، به “وقف بر حضرت عباس ع” تصریح شده است که نشان تاثیر پذیری واقفان از سقای کربلا و تاسی به سقای تشنه لبان عاشورای حسینی در این سنت حسنه است.

در صفحه ۲۶ کتابچه خطی جمع و خرج موقوفات آستان فاطمی به سال ۱۳۰۴ قمری به وجود “سقاخانه” اشاره شده است که برای تامین آب شرب و استفاده عموم زائران در فضای باز حرم از جمله در آیین‌های عزاداری ائمه معصومین علیهم السلام در صحن‌ها بوده است.

در گذشته که سنت “بیتونه” و همچنین “بست نشینی” در حرم مطهر فاطمی معمول بوده، بیتوته گران و بست نشینان از “سقاخانه” برای آب شرب خود بهره مند می‌شدند.

علاوه بر آن سقایان از مکانی به نام “آبدارخانه” نیز برای تهیه و توزیع آب در بین خادمان و خدمتگزاران حرم و سقایی زائران در مراسم و آیین‌های سوگواری و جشن‌های مذهبی در داخل حرم و رواق‌ها استفاده می‌کردند.

بعد از انقلاب اسلامی چه تغییراتی در عرصه سقایی حرم مطهر رخ داده و امروزه سقایی در حرم به چه صورت است؟

 به تدریج در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی ایران با به روزتر شدن شیوه‌های انتقال آب و کنا رگذاشته شدن شیوه‌های قدیمی استفاده از آبخوری‌ها در حرم مطهر بانوی کرامت رواج پیدا کرد و دیگر استفاده از مشک و کوزه و یا استفده از کاسه برای سقایی کمرنگ شد.

پس از انقلاب اسلامی برتعداد آبخوری‌ها به عنوان محل آب آشامیدنی زائران افزوده شد و سقاخانه‌های حرم مطهر به شکل متفاوتی در آمد و امروزه استفاده از شیرآلات لمسی و استفاده از خنک کننده‌های مرکزی و آب شیرین کن‌های بزرگ این نیاز زائرانرا برآورده می‌کنند.

در حال حاضر در صحن امام رضا علیه السلام دو سقاخانه هشت ضلعی تمام سنگ و حجاری شده، در صحن صاحب الزمان (عج) دو سقاخانه به همین سبک و در صحن جواد الائمه علیه السلام نیز دو سقاخانه بنا شده است.

همچنین سقاخانه‌های دیواری از جنس سنگ نیز در جای جای حرم مطهر بانوی کرامت کار گذاشته شده است که می‌توان به سقاخانه‌های شبستان حضرت زهرا سلام الله علیها، شبستان نجمه خاتون در دو ضلع غربی و شرقی، سقاخانه هشتی ورودی صحن امام رضا علیه السلام از سمت درب ۶ و ۷، سقاخانه هشتی انتهای شبستان امام خمینی (ره) از سمت ورودی صحن صاحب الزمان (عج) و دو سقاخانه در صحن پیامبر اعظم (ص) اشاره کرد.

آب سقاخانه‌های حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علی‌ها به صورت مرکزی شیرین و خنک می‌شود و با لوله کشی به سقاخانه‌ها منتقل و در اختیار زائران قرار می‌گیرد و لیوان‌های یک بار مصرف جای کاسه‌ها و لیوان‌های قدیمی را گرفته است که در راستای سلامت زائران مورد استفاده قرار می‌گیرند.