خراسان جنوبی سرزمین کاروانسرا‌هایی است که زمانی محل گذر مسافران مختلف برای سفر به استان‌های کشور بوده که معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیاز‌های گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسرا‌ها کوشیده‌اند.

استان خراسان جنوبی دارای جاذبه‌های تاریخی گوناگون و فراوانی است که بخشی از این جاذبه‌ها شامل قلعه‌ها، کاروان‌سرا‌ها و آسیاب‌های موجود در این استان هستند.

کاروانسرا‌ها نماد‌های عینی علم، فرهنگ، هنر، تجارت و جوانمردی هستند که حداقل از عصر هخامنشیان در مسیر راه‌های ارتباطی ساخته می‌شدند تا ضمن پناه دادن به مسافران خسته، مبادله کالا و فرهنگ را نیز بین جوامع بشری تسهیل کنند.

اغلب کاروانسرا‌ها در استان پهناور و کویری خراسان جنوبی را می‌توان به صورت بنایی با ایوان‌ها، حیاط مرکزی، ایوانچه‌هایی بر گرد حیاط، تالار‌های چهار گوشه حیاط و اتاق‌هایی در پس ایوانچه‌ها تصور کرد که به خوبی نیاز کاروان‌ها را در مدت استراحت موقت فراهم کرده است.

کاروانسرا‌ها و رباط‌های برون شهری از جمله بنا‌های تاریخی فرهنگی محسوب می‌شوند که معمولا در مسیر‌های کاروانی با اهداف مشخص و بیشتر توسط حاکمان یا بانیان خیراندیش ساخته و وقف شدند.

احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌است.

نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بنا‌ها که در پهنه سرزمین ایران بویژه خراسان جنوبی به چشم می‌خورد که در ادامه به معرفی چند کاروانسرا می‌پردازیم:

کاروانسرای چهل پایه

کاروانسرای چهل پایه در جنوبی‌ترین منطقه شهرستان طبس، در نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و در مسیر جاده کرمان به دیهوک قرار دارد. این مسیر در گذشته شهر‌های جنوبی کشور را به خراسان وصل می‌کرد؛ از این رو مسافران زیادی که قصد زیارت امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند. این بنا درون دره‌ای به همین نام جای گرفته که در کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد.

این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی داشته‌اند و شاید در ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است. کاروانسرای چهل پایه علاوه بر ارزش‌های معماری و قدمت تاریخی، در کنار بنا‌های همجوار خود شامل، آب انبار، برج دیده بانی، کوره آجرپزی در یک مجموعه آثار تاریخی جای گرفته است.

کاروانسرای چهل پایه با پلان چهار ایوانی مربع شکل نمونه‌ای خاص از کاروانسرا‌های دوره صفوی است که باتوجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه الگوی اقامت در آن متفاوت است؛ بطوریکه فضای اقامتی در این کاروانسرا به ایوانچه‌های دورتادور حیاط، ایوانچه‌های نمای ورودی و داخل شترخان محدود می‌شود و تعداد حجره‌های اقامتی آن بسیار محدود است.

کاروانسرای چهل پایه از بنا‌های دوره صفوی است که توسط یکی از بزرگان منطقه بم بنام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است. افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان جهت احداث کاروانسرا و بنا‌های خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است این اثر ارزشمند در سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای ده محمد

کاروانسرای ده محمد ازجمله کاروانسرا‌های مسیر راه تاریخی طبس- بشرویه است که در ۷۰ کیلومتری شمال طبس قرار گرفته است.

به لحاظ موقعیت قراگیری خاص خوددرمسیر طبس، درطول تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. کاروانسرای ده محمد گونه‌ای از کاروانسرا‌های چهارگوش و چهار ایوانی فلات مرکزی ایران است که در چهار گوشه بنا، چهار برج مدور جانمایی شده است. کاروانسرای ده محمد با طراحی زیبا و هنرمندانه نمونه‌ای کمیاب از کاروانسرا‌های دوره قاجار است که در دو جبهه بنا اتاق‌ها و در دو جبهه دیگر شترخان‌ها واقع شده اند.

در این کاروانسرا، شترخان‌ها دو جبهه از بنا را انحصارا به خود اختصاص داده‌اند. دستگاه ورودی کاروانسرای ده محمد در مقایسه با سایر بخش‌های بنا از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است.

سردر ورودی به همراه دو ایوانچه در طرفین خود در جبهه جنوب غربی بنا قرار دارد که نسبت به نمای ورودی دارای پیش آمدگی است. نکته منحصر بفرد در این بنا وجود ایوان باریک وطویلی است که درجلو بالاخانه و رو به جاده قراردارد و از این ایوان میتوانسته اند کاروان‌ها و آمد وشد آن‌ها را تماشاکنند.

پس از ورود به بنا از طریق دالان مستطیل شکل با سکو‌هایی در طرفین آن، به حیاط مرکزی کاروانسرا راه می‌یابیم. در میانه اضلاع این دالان دو ورودی جهت دسترسی به شترخان‌های جبهه جنوب غربی تعبیه شده است. در سمت راست درب ورودی رباط کتیبه‌ای سنگی وجود دارد که تاریخ بنای آنرا سال ۱۲۱۵ هجری قمری (۱۸۰۰ میلادی) ذکر کرده است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای تاریخی اصفاک

کاروانسرای اصفاک در روستایی با همین نام، در استان خراسان جنوبی و در فاصله بین شهرستان طبس و بشرویه واقع شده است. این بنا که در ضلع جنوبی میدان ورودی روستا قرار دارد؛ فاقد کتیبه است. سردر ورودی بنا در وسط ضلع شمالی آن قرارگرفته است.

در طرفین این ورودی که طاقی با قوس هلوچین دارد تختگاه‌هایی قرار گرفته که پس از وارد شدن از این درب، با فضای هشتی مواجه می‌شوید که دارای سقف گنبدی رفیع و با شکوه و آجرچینی فوق‌العاده زیباست. حیاط کاروانسرا فضایی وسیع و مستطیل شکل است که دور تا دور آن را صفه‌ها و اتاق‌هایی با ایوان رو به حیاط تشکیل می‌دهد. ایوان رو به ورودی حیاط کاملاً مشابه و هم اندازه با ایوان روبرو، عریض‌تر و مرتفع‌تر از ایوان های مجاورش خودنمایی می‌کند. فضای زیر این ایوان صفه‌ای است که در دیوارهای اطرافش طاقنما‌ها و طاقچه‌هایی قرار دارد و مختص پذیرایی از مسافران و مهمانان خاص است، در وسط اضلاع شرقی و غربی بنا، صفه‌هایی با یک طاق معمولی (مشابه طاق سایر ایوان ها) و دو طاق کوچکتر در طرفین مشاهده می‌شود که به نظر می‌رسد فضاهای نشیمن عمومی این کاروانسرا است.

بنای تاریخی «کاروانسرای اصفاک» درآبان ماه سال ۱۳۸۵ با شماره ملی ۱۶۴۷۵ به ثبت ملی رسید. این کاروانسرا که مربوط به دوره صفویه است، هم اکنون به یک اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است.

کاروانسرای خان

کاروانسرا یا رباط خان در حاشیه جاده قدیم طبس به یزد و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شهر طبس قرار دارد. این منطقه در گذشته از مناطق کاروانی بسیار مهم به حساب می‌آمده، زیرا آخرین منزلی بوده که از نعمت آب برخوردار بوده و پس از آن، کویر پهناور و خطرناک بدون اب بر سر راه کاروانیان بوده است.

کاروانسرای خان با پلانی مشابه کاروانسرای کلمرز نمونه‌ای منحصربفرد از الگوی شترخان رواق دار است؛ با این تفاوت که در کاروانسرای خان در پس فضای رواق دار شترخان، اتاقی وجود ندارد. یکی از ویژگی‌های معمارانه این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه نشین آن است.

فضای شاه نشین گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی و مقابل ایوان جنوبی بنا است که از طریق درگاهی سه دری به اتاقی با یک بادگیر منتهی می‌شود. صفاء السلطنه در سفرنامه خود از منزل و کاروانسرای خان یاد کرده است و آورده است که کاروانسرایی است دارای بادگیر که در دوره قاجار توسط حاج محمد ابراهیم تاجر لاری ساکن یزد در سال ۱۲۷۱ هجری ساخته است. این کاروانسرای متعلق به دوره قاجار در سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

کاروانسرای سرایان

بنای کاروانسرای سرایان از جمله کاروانسرا‌های درون شهری دوره صفوی است که در میدان کوثر بافت تاریخی سرایان واقع شده است. به لحاظ موقعیت قرارگیری کاروانسرا در قسمت جنوب شرقی بافت تاریخی سرایان و به لحاظ پلان شهری، در نقطه عطف بافت شهر سرایان قرار گرفته است. چرا که در مجاورت بازار، آب انبار و حمام سرایان قرار دارد و این نقطه کانون آمد و شد مردم و اهالی شهر بوده است.

در انتهای شاخه شمالی راسته بازار با فاصله بسیار کمی از کاروانسرا، مسجد جامع سرایان جای گرفته است. این کاروانسرا با وسعتی حدود ۱۲۰ متر مربع، نمونه‌ای از یک کاروانسرای درون شهری در مسیر تاریخی سرایان به فردوس بوده است. با توجه به متون تاریخی و آنچه که از فرم پلان و بافت پیرامون آن به دست می‌آید این بنا متعلق به دوره صفوی است.

در مجاورت این کاروانسرا حمام قدیمی با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ ه. ق و یک آب انبار با کتیبه‌ای به تاریخ ۱۰۷۸ ه. ق قرار گرفته است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۲ به شماره ۸۷۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.