زنجیره عرضه کتاب بعد از انتشار، یکی از چالش‌های اساسی صنعت نشر ایران بوده و هست به نحوی که برخی بر این عقیده‌اند با توجه به ساختار توزیع، هنوز نیازمند اقداماتی برای کامل شدن به عنوان صنعت است. دیدگاهی که هرچند می‌توان با آن مخالفت کرد، اما نمی‌توان آن را هم نادیده گرفت؛ چرا که نسبت فراوانی کتابفروشی‌ها با تولید ناشران در نقاط مختلف کشور چندان تراز نیست.

شاید یک دلیل برای این ناترازی، عدم تثبیت فروشگاه کتاب به عنوان مجموعه کسب و کار پرسود برای فعالان عرصه اقتصاد باشد. نکته مهم دیگر این است که صنف کتابفروشی برای تامین کالای خود برای عرضه به مخاطبان نیازمند تعامل با شرکت‌های پخش و توزیع کتاب است و برخی از تحلیل‌گران صنعت نشر ایران بر این عقیده‌اند که معدود فعالان این عرصه به شیوه‌های سنتی عمل کرده و هنوز جایگاه مشخص و تثبیت شده‌ای در مرز میان دو حوزه فرهنگ و اقتصاد ندارند.

پوشش دادن این چالش همواره دغدغه عرصه فرهنگ بوده است. با توجه به سیاست‌های کلی کشور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به بهبود زیرساخت‌های اکوسیستم برای فعالیت بهتر فعالان بپردازد. به همین دلیل برخی ایده‌ها برای حل موقتی این مشکل اجرایی شدند تا از طریق فرهنگسازی درست، کتابفروشی عنوان یک بنگاه پرسود اقتصادی را آن خود کند.

در آبان ماه سال گذشته، معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مطالعات میدانی و همچنین تحلیل داده‌های متعدد از برخی راهکار‌های اجرا شده برای حل موقتی مسئله چرخه توزیع، ایده سامانه مجازی خرید از کتابفروشی را اجرایی کرد تا کتابفروشی‌های سراسر کشور – در هر منطقه و استانی که قرار دارند – بتوانند ویترینی به اندازه مرز‌های ایران داشته باشند. ایده‌ای که مورد استقبال نسبی قرار گرفت و حتی آن دسته از فروشگاه‌هایی که شیوه سنتی فروش را پیشه خود داشتند، تلاش کردند تا با ارتقای سازوکار فروش خود و مجهز شدن به ساختار فروش مجازی در این عرصه قرار گیرند.

پس از گذشت یکسال از فعالیت «سامانه خرید از کتابفروشی»، گروه‌های فنی و محتوایی با مطالعه ساختار و دستاورد‌ها و همچنین پیشنهاد‌های کارشناسانه اهل فن و فعالان عرصه نشر و همچنین نظرات مخاطبان و خریداران، اشکالات این سامانه را احصا و رفع کرده و نقاط قوت آن را نیز ارتقا دادند. اکنون ساختار تحول یافته «سامانه خرید از کتابفروشی» با عنوان جدید «بازار کتاب» به آدرس bazarketab.ir در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.

درباره چرایی گذر از سامانه خرید از کتابفروشی و تولد «بازار کتاب» باید گفت توسعه چرخه توزیع کتاب یا همان حلقه آخر صنعت نشر ایران همواره یکی از دغدغه‌های فرهنگی کشور بوده است. «توسعه مطلوب چرخه توزیع» یعنی اینکه کتاب به راحتی به دست تمامی مخاطبانش در هر نقطه‌ای از کشور برسد. به دلایلی شغل کتابفروشی هنوز در ساختار اقتصادی کشور تثبیت نشده، پس باید به نحوه پوشش دادن این خلا فکر کرد. در گذشته برای پوشش این خلا، طرح‌ها و ایده‌های متعددی اجرا شد که جملگی آن‌ها به طور طبیعی موقتی بودند و نقش «مُسکن» را داشتند. پوشش این خلا که طبیعتا توسعه کتابفروشی‌های فیزیکی را در پی دارد، باید پیگیری شود، اما با مانع مهم محدودیت منابع مالی روبروست.

وظیفه ساختار مدیریت فرهنگی فراهم کردن زیرساخت‌ها و تسهیل شرایط ورود فعالان به این عرصه است. به همین دلیل باید شغل یا بنگاهی اقتصادی به نام کتابفروشی را برای فعالان عرصه اقتصاد، جذاب کند. مدیریت فرهنگ وظیفه مهمی به نام توزیع یارانه را هم برعهده دارد. بهترین جایگاه برای توزیع این منابع حمایتی، هم بر اساس عدالت و هم بر اساس نگاه آینده‌پژوهانه، حلقه آخر زنجیره توزیع است. یعنی یارانه‌ها باید به خرید کتاب توسط مردم اختصاص پیدا کند. برای توسعه بازار کتاب باید طرح‌هایی باثبات را به مرحله اجرا درآورد، اگر صرفا به توسعه کتابفروشی‌های فیزیکی فکر کنیم، مشخص نیست تا چند سال بعد همه شهر‌های محروم بتوانند صاحب کتابفروشی‌های مجهز شوند. به همین دلیل باید به صورت موازی ایده‌ای اجرایی شود تا هم بتواند شغل کتابفروشی را جذاب و پایدار کند و هم بتواند تا زمان توسعه کتابفروشی‌های فیزیکی به راحتی کتاب‌ها را در دسترس همه ایرانیان قرار دهد و در نهایت و پس از توسعه چرخه توزیع نیز بدون مصرف نماند و بتواند به ایفای نقش خود در کنار کتابفروشی‌های فیزیکی ادامه دهد.

سامانه خرید از کتابفروشی‌ها با همین اهداف، سال گذشته راه‌اندازی شد. این سامانه آرام آرام توانست جای خود را میان خریداران و مخاطبان کتاب باز کند. به‌هرحال مخاطبان می‌توانستند از طریق این سامانه از موجودی قفسه‌های همه کتابفروشی‌های ایران باخبر شوند. با رصد مداوم در یک سال، به مرور ایرادات فنی این سامانه خود را نشان داد. همچنین اطلاعات و داده‌های مفیدی نیز از فعالیت آن احصا شد و کارشناسان و متخصصان فن برخی از اشکالات را یافته و متذکر شدند. به همین دلیل ضرورت ارتقای فنی این سامانه با دو دستورکار پیش آمد؛ نخست: تقویت هرچه بیشتر اقتصادی بودن کار برای کتابفروشی‌ها و دوم: آسان‌تر کردن دریافت خدمات برای کاربران.

همه داده‌های «سامانه خرید از کتابفروشی» و همه امکانات، امتیاز‌ها و اطلاعاتی را که کاربران در سامانه خرید داشتند به «بازار کتاب» منتقل شده است. همچنین به مناسبت شروع فعالیت «بازار کتاب» با ساختار جدید، میزان یارانه‌های تخصیص یافته به هر فرد دوباره شارژ شده است. به عبارتی حتی اگر خریداران تاکنون همه مقدار یارانه تخصیص یافته به خود را در سامانه پیشین هزینه کرده باشند، بازهم به همان میزان مصوب در سامانه، یارانه جدیدی برای خرید از «بازار کتاب» به آن‌ها اختصاص پیدا می‌کند.