همه اقشار جامعه آن روز به محضر حضرت فاطمه (س) می‌آمدند و از حوزه علمی ایشان کسب فیض می‌کردند. همچنین سخنرانی‌های کوبنده ایشان در جمع مهاجر و انصار در مسجد پیامبر (ص) و خطابه‌های آتشین آن حضرت در حضور زنان مدینه که به عیادتش رفته بودند، همه نشان‌دهنده عالمه بودن ایشان و نقش آموزشی و پرورشی آن حضرت است که برای هدایت مؤمنان تلاش می‌کردند.

الگوبودن حضرت فاطمه زهرا (س) در ابعاد مختلف عبادی، تربیتی، اخلاقی، همسرداری و... لازمه‌اش بهره‌مندی وی از دانش و کمالات علمی ویژه است تا بتواند در پرتو آن پاسخگوی نیاز‌های علمی مراجعان مختلف باشد. (جوادی آملی، فاطمه اسوه بشر، ۱۳۹۷ش، ص۲۳۱)

در فرازی از زیارت‌نامه حضرت فاطمه (س) اینگونه سلام می‌دهیم: «السَّلاَمُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ»؛ سلام بر تو‌ای هم‌سخن با ملائکه و‌ای بسیار دانا. 

مقام علمی حضرت زهرا (س)

حضرت فاطمه (س) دارای ابعاد بسیاری بودند که یکی از آن‌ها عالم و دانشمند بودن ایشان است. در مورد علم حضرت همین بس که در روایات بسیاری بیان شده که حضرت زهرا (س) تنها بانویی بود که در شأن و کفو همسری امیرالمومنین علیه‎‌السلام بود، همچنین اگر علی (ع) نیز نبود، برای زهرا (س) کفوی نبود. امام صادق (ع) از فردی پرسید: آیا می‎دانید تفسیر کلمه «فاطمه» چیست؟ راوی گوید: خیر! مرا به تفسیر آن آگاه فرمایید. حضرت فرمود: یعنی که شر و بدی در وجود او راهی ندارد و اگر برای همسری این بزرگوار، علی نبود تا قیامت کسی هم‌شأن ایشان نمی‎شد. (فاطمه از مهد تا لحد، ص۶۵)

همچنین همانطور که امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمود از من بپرسید از هر چیزی که نمی‎دانید و از هر چیزی که می‌خواهید، چون در سینه‌ام علومی انباشته شده که از پیامبر اکرم فراگرفته‎ام و دنبال مردمی هستم که لیاقت شنیدن و آموختن آن را داشته باشند. فاطمه (ع) نیز از این مقام رفیع علمی برخوردار بود، چون هم‌شأن با علی (ع) در تمام فضایل معنوی و علمی بود. اگر در خطبه آن حضرت که در دفاع از ولایت، در مسجد ایراد فرمود خوب تأمل کنیم خطبه‎اش را هم‎سنگ خطبه‎های امیرمؤمنان خواهیم یافت. (خطابه فدک، عزالدین زنجانی، ص۴۰)

بیشتربخوانید

• چطور در کنار خانه‌داری از وظایف سیاسی بازنمانیم؟

مرجعیت فکری و علمی

بخلاف دیدگاه عمومی که حضرت فاطمه (س) را زن خانه‌نشینی که فقط به امور خانه می‌پرداخت و علمی نداشت؛ باید گفت که حضرت دارای ابعاد گوناگونی بودند و یکی از آن‌ها ساحت علم ایشان است. حضرت فاطمه (ع) در آن عصر، مورد مراجعه مردم بود و در امور مختلف اجتماعی نقش داشت. علامه سیدجعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: تأکید‌های مکرر و مداوم پیامبر اکرم (ص) در گفتار و رفتار، به علاوه مقام و موقعیت حضرت (س) سبب شد تا ایشان مورد مراجعه مردم باشند. چنانکه منزل ایشان پایگاه و پناهگاهی برای افراد زیادی بود که به آنجا رفت و آمد می‏کردند. علاوه بر زنان همسایه، دیگر بانوان مدینه نیز به آن حضرت مراجعه کرده و به منزلش رفت و آمد داشتند. (ماساة الزهراء، ص۵۳/ شرح نهج‏البلاغه، ابن‌ابی‏الحدید، ج ۹، ص۱۹۳ و ۱۹۷)

و نیز می‌نویسد: مردم جهت کسب معرفت و مطالب علمی از محضر حضرت، به خدمت ایشان مشرف می‌‏شدند. (ماساة الزهراء، ص۵۴) خداوند آن بانو را از علم مملو ساخت و از ناپاکی‌های زنان در عالم مبرا نمود. (بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۴) به خدا سوگند خداوند متعال آن حضرت را به‌قدری در علم وسعت و ظرفیت داد که از علم بشری بی‌نیاز شده و هرگز نیازی به آموختن از دیگران نداشته باشد؛ زیرا پدرش اولین معلم اسلام است و آخرین پیامبر است که خداوند او را با دین کامل و کتاب آسمانیش به‌سوی بشریت فرستاد. (فاطمه از مهد تا لحد، ص۶۴)

بیان احکام شرعی بانوان

زنان مدینه خدمت بانوی دو عالم رسیده و سوالات شرعی خود را از ایشان می‌پرسیدند و ایشان نیز با صبر و حوصله به آن‌ها پاسخ می‌دادند. ‏امام حسن عسکری‌علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: روزی زنی نزد حضرت فاطمه (ع) گفت مادرم ناتوان است، در احکام نمازش مسئله‌ای برایش پیش آمده و مرا فرستاده تا پاسخ آن را از شما دریافت نمایم. حضرت پاسخش را داد. سپس آن زن سؤال دیگری پرسید و حضرت دوباره جواب او را داد آن زن سئوالات دیگری را مطرح کرد تا آن که به ده مرتبه رسید در این هنگام آن زن خجالت زده شد و گفت شما را خسته و ناراحت کردم، بیش از این مزاحم شما نمی‌شوم و شما را خسته نمی‌کنم. حضرت پاسخ داد هر سؤالی داری بپرس. سپس افزود به من بگو اگر شخصی اجیر شده باشد تا باری سنگین را به جایی ببرد و در ازای آن مبلغ صد هزار دینار مزد بگیرد آیا ناراحت می‌شود؟ آن زن در جواب حضرت گفت خیر. حضرت فاطمه (س) فرمود من برای هر سؤال که جوابش را بگویم اجیر تو هستم و مزد و پاداش آن نزد خداوند متعال به ارزشی بیش از آنچه که در این جهان است می‌باشد. (بحارالانوار، ج۲، ص۳)

بدینصورت هم پاسخ سوالاتش را داد و هم از سوال‌کننده، رفع شرمندگی کردند.

امام حسن عسکری (ع) می‌فرماید: دو زن که در یکی از مباحث دینی با هم اختلاف داشتند، خدمت حضرت زهرا علیهاالسلام آمدند. بحث آن دو به دعوا کشید. فرد با ایمان با ادله توانست حرف خود را اثبات کند، از این جهت خیلی خوشحال شد. حضرت زهرا (ع) فرمودند: خشنودی فرشتگان از پیروزی تو بر او بیش از خشنودی تو می‏باشد، چنانکه غمگین شدن شیطان و پیروانش بیش از ناراحتی و حزن آن زن می‏‌باشد. (الاحتجاج، طبرسی، ج۱، ص۱۸، ح ۱۵)

بیان معارف الهی

حضرت صدیقه (ع) در جامعه آن روز رسالت بیان معارف الهی را بر دوش داشتند. ابن مسعود از اصحاب پیامبر اکرم (ص) در این باره می‌‏گوید: مردی خدمت حضرت فاطمه (س) عرض کرد: آیا رسول خدا (ص) معارفی نزد شما گذاشته که من نیز از آن بهره‌‏ گیرم؟ حضرت صحیفه‌ای آورد که بر آن چنین نوشته شده بود پیامبر اکرم (ص) فرمودند: کسی که همسایه‌اش از شر او در امان نباشد، مؤمن نیست. هر کس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد همسایه‌اش را آزار نمی‌دهد. کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد یا سخن نیکو بگوید یا سکوت کند. همانا خداوند انسان نیکوکار بردبار و پاکدامن را دوست دارد و انسان زشت‌کار بخیل و بسیار درخواست‌کننده و پررو را مبغوض دارد. همانا حیاء از ایمان است و ایمان نیز در بهشت جای دارد و فحش‌دادن از بی‏حیایی است و فرد بی‏حیا در آتش است. (مستدرک الوسایل، ج۱۲، ص۸۱)

پاسخ به سوالات مردان

گاهی بعضی از مؤمنان همسران خود را خدمت آن بانوی دو عالم می‏‌فرستادند تا سوالات خود را از محضر ایشان بپرسند. چنانکه مردی همسرش را فرستاد تا از حضرت فاطمه (س) بپرسد که آیا او از شیعیان و پیروان شما می‌باشد یا خیر؟ حضرت پاسخ دادند که به شوهرت بگو: اگر به آنچه که به شما امر کرده‏ایم عمل می‏کنی و از آنچه که نهی کرده‏ایم دوری می‏کنی، از شیعیان ما هستی وگرنه خیر.

مرد از شنیدن پاسخ حضرت مضطرب شد و به خود گفت: وای بر من، چه کسی پیدا می‏شود که از گناه و خطا به دور باشد؟ پس من همواره در جهنم خواهم بود؛ زیرا هر کس از شیعیان آنان نباشد در آتش جهنم جاودان است.

همسرش سخنان شوهر را برای حضرت بازگو کرد. ایشان فرمودند: به او بگو این چنین نیست. شیعیان ما از بهترین اهل بهشتند و همه دوستان ما و دوستداران دوستان ما و دشمنانِ دشمنان ما و هر کس با قلب و زبان، تسلیم ما اهل بیت باشد. اگر با اوامر و نواهی ما در دیگر گناهان مخالفت کنند، از شیعیان ما نخواهند بود، ولی در عین حال آن‌ها نیز در بهشت خواهند بود. البته پس از آنکه در این دنیا به بلایا و گرفتاری‌ها و یا در عرصه‌های قیامت به انواع شدائد و سختی‌ها و یا در طبقه بالای جهنم گرفتار عذاب شدند، تا ما به خاطر محبت و دوستی که با ما داشته‏اند نجاتشان دهیم و آنان را به نزد خود منتقل کنیم. (بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۵) 

تشویق فرزندان به فراگیری علم

حضرت (س) از همان آغاز کودکی فرزندانش، عبادت خدای تعالی را در روح و روان آن‌ها تثبیت کرده و خوی پرستش خدای یکتا را در فطرت لطیف آن‌ها سرشت و از همان آغاز به آن‌ها علم آموخت و آن‌ها را برای کسب معارف و تشویق در فراگیری، آماده می‌کرد. به عنوان مثال به فرزندش امام حسن (ع) که هفت‌ساله بود می‌فرمود: به مسجد برو، آنچه را از پیامبر شنیدی فراگیر و نزد من بیا و برای من بازگو کن. (محمدی اشتهاردی، ۱۳۸۹، ص۶۴) و اینگونه بود که در علم‌آموزی فرزندانش تلاش می‌کرد.

فعالیت‌های مختلف حضرت زهرا (ع) در زمینه‌های علمی

- حضرت فاطمه (س) همانند مربی و معلم، الگوی عملی و رفتاری برای مردان و زنان است

- تربیت بهترین فرزندان که هر یک از آن‌ها در مقام آموزش و پرورش انسان‌های بزرگ و مؤثری بودند

- همچون سلمان فارسی و بعضی از زنان مدینه مانند جناب فضه

- تشکیل کلاس درس و تعلیم در خانه و یا پاسخ به سؤالات دینی مردم و شرکت در مباحثات دینی

- تشویق و مدح علم‌آموزان و معلمین.

- تنزیل صحیفه فاطمیه و تقدیم آن به ائمه طاهرین به عنوان پشتوانه علمی

- خواندن روایات از طریق رسول الله (ص) و یا از جانب خود جهت تعلیم و تربیت مؤمنین 

- سخنرانی‌های گوناگون در بیان حقایق توحیدی، رسالت پیامبر و افشاء ستمگران

- انشاء دعا‌های گوناگون در زمینه‌های مختلف که عاملی برای تعلیم و تربیت هستند

- شعر گفتن به مناسبت‌های مختلف

چقدر ناگوار است که بعد از رخداد حوادث تلخ پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، حضرت فاطمه (ع) عمر کوتاهی داشتند و مردم از کسب فیض علمش محروم شدند.

منبع: تبیان