چالش قنات و قنوت، آیا آبها مسجد جامع تاریخی سبزوار را فرو می‌بلعند؟
وجود چندین رشته قنات کهن سرگردان و راه گم کرده در زیر شهر سبزوار، حیات و ماندگاری بنای مسجد معروف جامع و بافت تاریخی پیرامون آن را به شدت تهدید می‌کند.
اجرای طرح‌های مختلف عمرانی، احداث شبکه فاضلاب و ساخت و ساز‌های شهری به مروز زمان موجب انسداد مسیر برخی از قنات‌های قدیمی شهر سبزوار شده و آب‌های سرگردان در زیر پوسته شهر را، که می‌توانست با تدبیری فضای سبز این شهر کویری را سیراب کند، به تهدیدی برای حیات شهر و به خصوص بافت تاریخی مرکزی آن تبدیل کرده است.
بافت تاریخی سبزوار به ویژه محدوده مسجد جامع بیش از دیگر مناطق شهر در معرض آسیب این قنات‌ها قرار گرفته است که با ردیابی مسیر آسیب دیدگی، باز شدن و هدایت آن‌ها علاوه بر استفاده بهینه از منابع آب‌های زیرزمینی، باید از خطرات فرونشست، ریزش زمین و آسیب به بنا‌های تاریخی جلوگیری کرد.
مسجد جامع سبزوار از جمله آثار ارزشمند قرن هشتم هجری و متعلق به دوران سربداریه است که به شماره ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، این بنای تاریخی در دوره "خواجه علی موید"، حاکم سربداری ساخته شده است.
آب‌های سرگردان در زیر پوسته سبزوار، که می‌توانست با تدبیری فضای سبز این شهر کویری را سیراب کند، به تهدیدی برای حیات شهر و به خصوص بافت تاریخی مرکزی آن تبدیل شده است
مسجد جامع سبزوار در دوران معاصر نیز یکی از پایگاه‌های مهم این شهرستان و پیشگام در نهضت انقلاب اسلامی بوده است چنانکه در دوران مبارزات سال ۱۳۵۷ این مرکز، محل شکل گیری اعتراضات مردمی برای سرنگونی رژیم پهلوی به شمار می‌رفت.
این مسجد تاریخی به دلیل موقعیت ویژه و جایگاهی که در مرکز شهر در کنار "چهارراه بیهق" و "امامزاده یحیی" (ع) و نیز مجاورت بازار مرکزی شهر دارد، به عنوان پایگاه اصلی فعالیت‌های انقلابی و فرهنگی شهر نقش آفرینی کرده و در کوران مبارزات مردم سبزوار با رژیم ستمشاهی، همواره محوریت داشته است.
این مسجد به عنوان مرکزی فرهنگی در دوران هشت ساله دفاع مقدس نیز در قامت پایگاه اصلی جمع آوری کمک‌های مردمی برای جبهه‌ها ایفای نقش کرده و همچنین مکانی برای اعزام رزمندگان به مناطق جنگی بوده است.
انباشت آب‌های زیرزمینی ناشی از جریان قنات‌های شهر سبزوار باعث تهدید بنای مسجد تاریخی در مرکز این شهر شده است، چنانکه نفوذ رطوبت از این قنات‌ها از سال‌ها پیش این اثر ملی و مذهبی را تهدید می‌کند.
چند سال پیش فرونشست زمین در هسته مرکزی شهر سبزوار در مجاورت مسجد جامع یک جوان موتورسوار را به کام مرگ کشید، که در صورت ادامه بی توجهی‌ها، ممکن است چنین اتفاقی تکرار شود
حجت الاسلام غلامرضا مقیسه امام جمعه سبزوار که پیش از این در برخی جلسات از این تهدید ابراز نگرانی کرده بود، گفت: اکنون ۱۳ رشته قنات در زیر شهر سبزوار جاری است که بسته شدن مسیر برخی از این قنات ها، بخش‌های از زیر شهر را به باتلاق تبدیل کرده است.
او به حادثه‌ای که چند سال پیش بر اثر فرونشست زمین در هسته مرکزی شهر سبزوار در مجاورت مسجد جامع روی داد و یک جوان را به کام مرگ کشید، اشاره و تاکید کرد که در صورت بی توجهی، تکرار چنین اتفاقاتی دور از ذهن نخواهد بود.
امام جمعه سبزوار بیشترین و ملموس‌ترین این تهدید‌ها را متوجه بافت تاریخی مرکزی و به ویژه مسجد جامع شهر دانست و ادامه داد: طبق بررسی‌های کارشناسی انجام شده، ۲ تا سه رشته قنات از سطح زیرین مسجد جامع سبزوار عبور می‌کند که انسداد خروجی مسیر آن‌ها یک نگرانی جدی برای دغدغه‌مندان ایجاد کرده است.
مقیسه بیان کرد: اکنون نشانه‌هایی از نفوذ آب، آثار رطوبت و نیز ترَک خوردگی در برخی از پایه‌های مسجد جامع مشهود است و این واقعیت را اثبات می‌کند که محدوده این بنای تاریخی در معرض تهدید جدی آب‌های زیرزمینی قرار دارد.
او تصریح کرد: به منظور تامین ایمنی مسجد جامع از سالیان گذشته نشست‌های مختلفی با فرمانداری سبزوار، آب منطقه ای، نهاد‌های مرتبط، استانداری و وزارت کشور برگزار شده است.
امام جمعه سبزوار تاکید کرد: یکی از راه‌های پیش رو، استخراج و بهره گیری آب این قنات‌ها برای آبیاری فضای سبز است که وجود مالکان، مانعی در این مسیر ایجاد کرده است و از طرفی عدم شناسایی تمامی مالکان، هر گونه هزینه برای باز کردن مسیر‌ها را دچار مشکل کرده است.
مقیسه اظهار کرد: با پیگیری نهاد‌های مرتبط و نمایندگان مجلس در سال‌های گذشته، مکاتباتی با وزارت کشور برای تخصیص بودجه و اعتبار صورت گرفت که مقرر شد در گام نخست مطالعات و کار کارشناسی کاملی در این خصوص صورت گیرد.
او افزود: بدین منظور تیمی از دانشگاه فردوسی مشهد وارد عمل شد و فرایند عکسبرداری از رشته قنات‌هایی که از مسیر مسجد جامع عبور می‌کرد را انجام داده و خاک آن را هم آزمایش و نتیجه تحقیقات را در کتابچه‌ای مختصر آماده کرد.
امام جمعه سبزوار ادامه داد: پس از آن، موضوع در نشست با سازمان برنامه و بودجه پیگیری و مقرر شد از محل اعتبارات مدیریت بحران رقمی برای جمع آوری آب‌های زیرزمینی محدوده مسجد جامع سبزوار منظور شود، که تاکنون به نتیجه نرسیده است.
مقیسه بیان کرد: راهکار اصلی جلوگیری از نفوذ آب به پایه‌ها و بنای این مسجد تاریخی، جمع آوری آب‌های موجود و یا تزریق بتن به زیر پی مسجد برای ممانعت از ورود آب‌های سرگردان به قسمت‌های زیرین بنا است.
محسن برآبادی رئیس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار گفت: بالا آمدن سطح آبها در هسته مرکزی شهر سبزوار، به ویژه در حریم مسجد جامع شهر مشکل را پیچیده کرده است.
او افزود: هم اینک ۲ رشته قنات در سطح زیرین مسجد جامع منتهی به خیابان "اسرار" وجود دارد که فاصله آن‌ها با سطح زمین بسیار کم شده است.
رئیس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار هسته مرکزی این قنات‌ها در بخش‌های پایین مسجد جامع است چنانکه آب در زیر مسجد بالا آمده است و تداوم این وضعیت خطراتی را متوجه این بنای تاریخی می‌کند.
برابادی بیان کرد: یکی از راهکار‌ها بازگشایی مسیر این قنات‌ها است تا از این طریق آب‌های سرازیر و سرگردان از زیر شهر به ویژه از هسته مرکزی و بافت تاریخی خارج شوند که اجرای آن نیاز به اعتبارات بالایی دارد.
او تصریح کرد: از طرفی خشکاندن یکباره آب‌های موجود نیز خطرساز است چرا که سبب نشست و ریزش بنای مسجد جامع می‌شود، لذا باید با برنامه‌ای زمانبندی و به تدریج در بازه زمانی چندین ساله، از حجم آب‌های زیر بنا کاسته شود تا تهدیدی متوجه این بنای فاخر مذهبی نشود.
محمد عبدالله زاده ثانی یک کارشناس باستان شناسی در سبزوار گفت: این معضل فقط در سطح مدیریت کلان شهری قابل حل است و البته که اداره میراث فرهنگی به تنهایی از پس آن برنخواهد آمد.
او با اشاره به وجود قناتی در زیر این مسجد که با چندین کانال و انشعاب به قسمت‌های مختلفی تقسیم بندی شده بوده است، افزود: مادر چاه این قنات حدود ۲۰۰ متر کند و کاو شده و با طول حدود ۱۸ کیلومتر تا داخل این فضا پیش آمده که در گذشته از آن استفاده می‌شده و در سالیان اخیر کم مهری به این قنات، اتصال فاضلاب به آن و حتی ساخت و ساز در حریم چاه و احداث برخی ساختمان‌ها بر روی آن، مشکل آفرین شده است.
کارشناس باستان شناسی در سبزوار با اشاره به نشست مسجد در ایوان جنوبی آن ادامه داد: با توجه به وضعیت موجود بنا، اقدامات مرمتی همچون نصب ستون‌های فلزی در پشت این مسجد واقع در سرای پنبه ای‌ها به منظور جلوگیری از رانش بنا انجام شده است،، اما عامل اصلی آسیب برای مسجد جامع وجود آب است و تا زمانی که این عامل که هارمونی بنا را به هم زده، از بین نرود این آسیب برطرف نخواهد شد.
منبع: ایرنا
