شورای نگهبان در راستای ماموریت‌ها و وظایفی که طبق قانون اساسی دارد، از دو بازوی مشورتی و پژوهشی برخوردار است که این دو بازو عبارتند از مجمع فقهی شورای نگهبان و مجمع حقوقی شورای نگهبان (پژوهشکده شورای نگهبان). به مناسبت روز پژوهش که مصادف با ۲۵ آذر است به معرفی این دو مجمع مشورتی و پژوهشی پرداخته‌ایم که در ادامه مجمع مشورتی فقهی شورای نگهبان معرفی شده است.

مجمع فقهی چرا و چگونه شکل گرفت؟

شورای نگهبان بر اساس اصول قانون اساسی از جایگاه والایی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. مطابق اصل ۹۴ قانون اساسی، کلیه‌ی مصوبات مجلس شورای اسلامی از نظر انطباق با موازین اسلام و قانون اساسی به وسیله‌ی شورای نگهبان مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت مغایر شناخته شدن با موازین شرع یا قانون اساسی برای تجدیدنظر به مجلس بازگردانده می‌شود.

همچنین به موجب اصل ۸۵ قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی می‌تواند تصویب اساسنامه‌ی سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت را به کمیسیون‌های ذی‌ربط مجلس یا هیئت وزیران واگذار کند که در این صورت، این اساسنامه‌ها نیز باید به لحاظ عدم مغایرت با شرع و قانون اساسی به تایید شورای نگهبان برسند. علاوه بر این، به موجب اصل ۴ قانون اساسی، «کلیه‌ی قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر این‌ها باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر برعهده فقهای شورای نگهبان است.»

تفسیر قانون اساسی نیز به موجب اصل ۹۸ قانون اساسی برعهده نهاد شورای نگهبان قرار گرفته است. در راستای اجرای این اصول، کلیه‌ی مصوبات مجلس، اساسنامه‌ی سازمان‌ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت و استفساریه‌های مربوط به اصول قانون اساسی و نیز استعلامات اشخاص حقیقی و حقوقی که مدعی مغایرتِ مقرره‌ای با موازین شرع هستند، در جلسات شورای نگهبان مورد بررسی فقهی و حقوقی قرار می‌گیرد و سرانجام در قالب نظر شورای نگهبان به مراجع مربوطه اعلام می‌شود؛ بنابراین شورای نگهبان به عنوان نهادی که حافظ اسلام و ضامن اسلامیت نظام است، وظیفه مهم، خطیر و سنگینی را برعهده دارد که مبادا قوانین یا مقرراتی وضع و اجرا شود که با موازین اسلامی و قانون اساسی مخالف باشند.

براساس اصل چهارم قانون اساسی تشخیص مغایرت یا عدم مغایرت مصوبات، قوانین و مقررات با «شرع مقدس» برعهده‌ی فقهای شورای نگهبان است. به همین منظور «مجمع مشورتی فقهی» به عنوان بازوی مشورتی فقهی شورای نگهبان فعالیت خود را از سال ۱۳۸۰ آغاز کرد تا در خصوص مغایرت یا عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی و اساسنامه‌های مصوب دولت با قانون اساسی و شرع مقدس و همچنین در پاسخ به استعلامات دیوان عدالت اداری نظرات مشورتی خود را به فقهای شورای نگهبان ارائه کند.

تاسیس و آغاز به کار مجمع مشورتی فقهی پس از آن بود که در تیر ماه سال ۱۳۸۰ آیت‌الله سیدحسن طاهری خرم‌آبادی به دلیل مشکلات جسمی و بیماری از عضویت شورای نگهبان استعفا می‌دهند؛ آیت‌الله جنتی دبیر شورای نگهبان باتوجه به وزانت و جایگاه بالای فقهی ایشان که فردی موثر در اظهارنظر‌های فقهی این شورا بوده است، طی نامه‌ای با اشاره به نیاز مبرم این شورا جهت استفاده از نظرات فضلای برجسته‌ی حوزه‌ی علمیه قم در امور فقهی و ارتباط آنان با شورا، تشکیل شورای مشورتی فقهی را با مسئولیت آیت‌الله سیدحسن طاهری خرم‌آبادی برای دعوت از فضلای برجسته‌ی واجد شرایط لازم و برنامه‌ریزی و راه‌اندازی و فعال‌سازی آن شورا و برقراری ارتباط با فقهای محترم شورای نگهبان را طی نامه‌ای به محضر رهبر معظم انقلاب پیشنهاد می‌دهد که مقام معظم رهبری ضمن موافقت با تشکیل مجمع مشورتی شورای نگهبان در امور فقهی، طی حکم مورخ ۲۰ تیر ۱۳۸۰، آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی را به ریاست این مجمع منصوب می‌نمایند.

نامه آیت‌الله جنتی و پاسخ رهبر معظم انقلاب

متن نامه‌ی آیت‌الله جنتی به شرح زیر است:

«محضر مبارک رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی

باسلام

نظر به نیاز مبرم شورای نگهبان به استفاده از نظرات فضلای برجسته‌ی حوزه علمیه قم در امور فقهی و ارتباط آنان با شورا و آشنایی آن‌ها با طرز کار و برنامه‌ها و اظهارنظر فقهای محترم شورا درباره مسائل گوناگون فقهی ارجاع شده از طرف مجلس شورای اسلامی، دیوان عدالت اداری و غیره، مستدعی است حضرت آیت‌الله آقای حاج سیدحسن طاهری خرم‌آبادی را جهت مسئولیت تشکیل شورای مشورتی فقهی و دعوت از فضلای برجسته‌ی واجد شرایط لازم و برنامه‌ریزی و راه‌اندازی و فعال‌سازی آن شورا و برقراری ارتباط با فقهای محترم شورای نگهبان منصوب فرمایید.

باتشکر از عنایات مستمر حضرتعالی نسبت به شورای نگهبان و آرزوی دوام عمر و عزت و موفقیت آن رهبر بزرگوار.

دبیر شورای نگهبان - احمد جنتی»

حکم انتصاب آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی که مقام معظم رهبری پیرو نامه‌ی آیت‌الله جنتی صادره فرمودند به شرح زیر است:

«بسم الله الرحمن الرحیم

آیت‌الله آقای حاج سیدحسن طاهری دامت برکاته

نظر به پیشنهاد دبیر محترم شورای نگهبان آیت‌الله آقای جنتی در باب تشکیل مجمع مشورتی شورای نگهبان در امور فقهی موافقت خود را با این پیشنهاد ابراز داشته و جنابعالی را به ریاست این مجمع منصوب می‌کنم.

از خداوند متعال بقای عمر و صحت و توفیقات جنابعالی را مسئلت می‌کنم.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

سیدعلی خامنه‌ای»

۲۰ تیر ۱۳۸۰

شرح کار مجمع به روایت آیت‌الله مومن

اعضای مجمع مشورتی فقهی را افرادی فاضل، ملا و متدین تشکیل می‌دهند که از لحاظ علمی در سطح بالایی قرار دارند و حوزه‌ی علمیه آن‌ها را قبول دارند؛ برخی از آن‌ها مدرس درس خارج فقه و یا از اعضای مجلس خبرگان رهبری هستند.

آیت‌الله محمد مومن عضو فقید شورای نگهبان نیز که حضوری مستمر در مجمع مشورتی فقهی داشتند در خصوص کیفیت کار این مجمع چنین توضیح داده است: «کیفیت کار مجمع مشورتی فقهی اینگونه است که مصوبه مجلس یا پرونده‌ای که از دیوان عدالت اداری می‌رسد، باید فقهای شورای نگهبان راجع به اینکه آیا خلاف شرع است یا نه، نظر بدهند... این مسائل در مجمع مورد بحث واقع می‌شود که چرا مصوبه‌ی مجلس یا موضوع مطرح در پرونده دیوان عدالت اداری درست است یا درست نیست؟ اگر درست است، چرا؟ چرایش نیز در قرآن شریف، کتاب روایات، فتوای حضرت امام (ره)، فتوای بعضی دیگر از مراجع و کتاب‌های قانونی متعدد دیگر وجود دارد. این‌ها همه‌اش بررسی کارشناسی می‌شود... اگر کسی می‌گوید این مصوبه‌ی مجلس یا موضوع مطرح در پرونده‌ی دیوان عدالت اداری خلاف شرع است، چرا؟ چرایش را باید از نظر استدلالی صحبت کند. همان‌طوری که در درس خارج فقه، مساله‌ی فقهی مطرح می‌شود و می‌گویند این روایات معتبر و قرآن شریف و کلمات علما، اینطور اقتضا دارد، اینجا هم همینطور است، بررسی می‌کنند و در نهایت رای‌گیری می‌شود... آنچه که نتیجه آرا باشد، می‌شود رای مجمع مشورتی و برای فقهای شورای نگهبان فرستاده می‌شود. فقهای شورای نگهبان، خصوصاً در پرونده‌های دیوان عدالت اداری، خودشان را مقید می‌دانند آنچه را که نظر مجمع مشورتی است، در جلسه فقهای شورای نگهبان مطرح شود، زیرا این رویه کمک به فقهاست... این مجمع کمکی است به بررسی مسائل فقهی مصوبات مجلس یا دیوان عدالت اداری. البته مجمع مشورتی، تنها خلاف شرع بودن را نظر نمی‌دهد؛ بلکه در مورد مصوبه مجلس که به شورای نگهبان آمد، بررسی می‌کند که طبق قانون اساسی است یا نه؟ و در صورتی که مصوبه مجلس خلاف قانون اساسی باشد، موضوع مغایرت با قانون اساسی را هم اعلام می‌کند و دلیل خود را هم می‌نویسد و می‌فرستد.»

اعضای مجمع فقهی چه کسانی هستند؟

مجمع مشورتی فقهی شورای نگهبان اکنون ۹ عضو دارد که یکی از اعضای آن آیت‌الله محمدمهدی شب زنده‌دار عضو فقهای شورای نگهبان است. سایر اعضای این مجمع نیز همچون آیت‌الله شب زنده‌دار از مدرسین و فضلای برجسته‌ی حوزه علمیه‌ی قم هستند.

سایر اعضا عبارتند از: آیت‌الله محمد عندلیب همدانی استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، آیت‌الله علی ملکوتی عضو مجلس خبرگان رهبری، آیت‌الله علی مومن‌پور عضو مجلس خبرگان رهبری، آیت‌الله سید محمدعلی مدرسی‌یزدی استاد دروس خارج فقه و اصول، آیت‌الله علیرضا اسلامیان عضو مجلس خبرگان رهبری، آیت‌الله محمود عبداللهی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آیت‌الله علی نکونام گلپایگانی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و آیت‌الله احمد دانش‌زاده مومن عضو مجلس خبرگان رهبری.

مجمع مشورتی فقهی شورای نگهبان به طور معمول هفته‌ای ۲ بار در شهر قم برگزار می‌شود و اعضای این مجمع به بررسی مصوبات مجلس شورای اسلامی و استعلامات فقهی دیوان عدالت اداری می‌پردازند و سپس نظرات خود را برای اعضای شورای نگهبان ارسال می‌کنند.