حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد صالحی مازندرانی، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه قم در اولین نشست تخصصی همایش «بررسی فقهی و حقوقی درمان ناباوری» که در دانشگاه قم برگزار شد، درخصوص «ملاحظات حقوقی خدمات کمک باروری» به ارائه سخنان خویش پرداخت و گفت: بحث اهدای تخمک دغدغه مهم فقهی است، اغلب فقها در این قضیه اشکال وارد می‌کنند، یعنی این‌که اسپرم یک مرد بیگانه بخواهد با تخمک یک خانم منزوج شود، حالا مهم نیست این‌که آن زن بیوه باشد و یا ازدواج کرده باشد در همه صورت‌ها فقها در اهدای تخمک اشکال وارد می‌کنند.

وی ادامه داد: در عمده کشور‌های دنیا نیز همین سخت‌گیری وجود دارد، آلمانی‌ها و فرانسوی‌ها در این قضیه بسیار سختگیر هستند بحث اساسی مهمی که در این قضیه وجود دارد، یکی حرمت تکلیفی است که اکثر آن‌ها دارای این موضوع هستند و بحث دیگر آن، اثر وضعی است فرض کنید لقاح تخمک با اسپرم مرد بیگانه صورت گرفته و فرزند به دنیا آمده است حالا تکلیف و حکم این فرزند چیست؟

صالحی مازندرانی تصریح کرد: در نسب این فرزند در فقه آثار زیادی وجود دارد از جمله آثار ولایت، نفقه، حضانت، تابیعت است، یعنی بحث‌های زیاد حقوقی در این زمینه وجود دارد که تعارضات زیادی را به همراه دارد، ولی قضیه مهم در این بین قضیه نسب است که اگر این مانع حقوقی برداشته شود، خود به خود مباحث دیگر تحت شعاع آن قرار می‌گیرد پس حکم وضعی نسب مهم‌ترین اثر حقوقی است که باید برطرف شود.

حکم فرزند ولد الزنا و ولدالشبهه و نبود نظر فقهی واحد در خصوص نسب فرزند

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه قم اظهار کرد: دیدیم که نسب مهم‌ترین مسئله فقهاست، بر اساس فتاوای فقها اگر این لقاحی که صورت می‌گیرد طرف علم و آگاهی داشته باشد به این حرمت، یعنی بداند که لقاح توسط تخمک زن با مرد نامحرم در حال انجام است، برخی می‌گویند این فرزند حکم ولدالزنا را دارد.

وی افزود: اگر طرف نداند و علم به حرمت نداشته باشد ممکن است بداند که این اسپرم متعلق به مرد بیگانه است، اما نداند نطفه مرد بیگانه که منزوج شده چه حکمی دارد؟ فقها معمولا به این نظر قائل هستند که ولدالشبهه است، ولدالشبهه حکم ولد الحرام را دارد، ولی حکم ولد الزنا به نامحرم را ندارد حکمی که بین فرزند مشروع و ولدالشبهه است تقریباً مشابه است و تفاوتی چندانی ندارد.

صالحی مازندرانی با بیان اینکه اول باید ببینیم فرزند مال چه کسی است؟ پدر و مادرش را شناسایی کنیم تا بر اساسش نسب را شناسایی کنیم تا آثار منتسب به نسب را بفهمیم، گفت: در اینجا معمولا فقها می‌گویند فرزند متعلق به مردی است که فرزند از اسپرم‌اش گرفته شده و این زنی که از تخمک‌اش به وجود آمده، که البته راجع به مادر بودن فرد جای بحث زیادی وجود دارد، اما راجع به پدرش مسلم است، راجع به خانم که گفته شد محل بحث است سه نگاه وجود دارد؛ یک عده گفتند که ملاک ولادت مهم است، ملاک مادری است که فرزند از آن متولد می‌شود پس پدرش زوج خانم است و بر اساس این فتوا تخمک اگر مال کس دیگری هم باشد، مادرش همین خانمی است که فرزند را به دنیا آورده است.

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه قم بیان کرد: دومین نگاه این را می‌گوید که فرزند متعلق به کسی است که اسپرم و تخمک برای او است و نظر سوم می‌گوید فرزند هم باید از نطفه مرد و زن باشد و هم در رحم خود زن باید استقرار پیدا کرده باشد و در نهایت از آن خانم فرزندی متولد شود تا بتوان نسب آن را متعلق دانست.

وی ادامه داد: همانطور که دیدید نظر فقهی واحدی وجود ندارد، اما فتوای مقام معظم رهبری سختگیرانه است بر اساس این فتوا خانمی را که از تخمک دیگری استفاده کرده، و فرزندی را به دنیا آورده را به عنوان مادر نمی‌شناسد، مادر همان کسی است که تخمک متعلق به اوست؛ اما راجع به قانونی که در حوزه اهدای جنین وضع شده کمی اوضاع متفاوت است، در قانون آمده که اهدای جنین مطرح است باید از نطفه زن و شوهری که به هم محرم هستند جنین به وجود بیاید که محل اشکال است.

قانون‌گذار در ماده ۳ قانون اهدای جنین بحثی راجع به انتساب مطرح نکرده است

صالحی مازندرانی بیان کرد: از نظر قانون برای فرزندی که به این شکل متولد می‌شود یک سری ویژگی‌ها و حقوقی برای خودش و پدر و مادرش مطرح کرده است، قانونگذار در ماده ۳ قانون اهدای جنین ۱۳۸۲ بحثی راجع به انتساب مطرح نکرده است و صرفا یک سری تکالیف را بیان کرده است و وظایف زوجین اهدا گیرنده جنین از لحاظ نگاهداری و تربیت و نفقه و احترام را مطرح کرده است.

وی عنوان کرد: در بحث نفقه حتی مرحوم امام (ره) ولدالزنا را مستحق دریافت نفقه از سوی پدر طبیعی خود می‌دانست، اما در این خصوص رای وحدت رویه ۷۱۶ هم داریم. بر اساس فتوای امام بحث ولایت و انتساب نسب و توارث در اینجا نیامده است و فقط بحث احترام است چرا که فرزند طبیعی باید نسبت به پدر و مادر خود اطاعت داشته باشد و این فرزند ناشی از تخمک بیگانه و اسپرم مرد بیگانه آیا اطاعات او از مادر واجب است؟ بر اساس این قانون احترام برای او واجب نیست.

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه قم اضافه کرد: آیا از این مادر ارث می‌برد؟ خیر ارث نمی‌برد و هم چنین از پدر مادر و مادر مادر هم ارث نمی‌برد و واجب‌النفقه هم نیست. در بحث وجوب نفقه، نفقه طرفینی را داریم یعنی پدر و مادر ملزم هستند نفقه فرزند را بدهند و اگر هم پدر و مادر توان پرداخت نداشتند فرزند باید نفقه آن‌ها را بدهد، ولی اینجا فرض اگر مادر توان پرداخت نفقه به این نوع فرزند را نداشت آیا فرزند باید نفقه را بدهد؟ جواب خیر است، چون فرزندش نیست و الزام به پرداخت نفقه ندارد.

وی در خصوص محرمیت، اظهار کرد: فرض کنیم فرزندی از این خانم متولد شده و ده روز به او شیر نداد آیا محرم است یا خیر؟ آیا خواهران این خانم خاله وی محسوب می‌شوند؟ هیچ رابطه نسبی بر اساس موازین فقهی و حقوقی بیان نمی‌شود؛ پس بنابراین چالش مهم در رابطه با نسب نسبت به این خانم با توجه به فتوایای این دسته از فقها مطرح است مگر آن دسته که قائل به فرزند بودن نسبت به این خانم هستند.

چالش دریافت هزینه در قبال تخمک

صالحی مازندرانی تصریح کرد: حتی بحث محرمیت، الزام به پرداخت نفقه، نسب و توارث را حل نمی‌کند و صرفا بحث محرمیت و ازدواج با طبقات مطرح می‌شود و در سایر حوزه‌ها مطرح نیست، یکی از دیگر چالش‌ها دریافت هزینه قبال تخمک است، این بستگی به این دارد که در چه قالبی می‌خواهیم آن را مطرح کنیم و آیا می‌خواهیم در قالب بیع آن را مطرح کنیم؟ که اینجا باید به مالیت آن توجه شود؟ آیا تخمک مالیت دارد یا نه؟ آیا عین است یا خیر؟ اگر مالیت داشت بیع اشکال ندارد.

وی بیان کرد: حال اگر در قالب بیع نبود باید آن را در قالب مصالحه آورد حال یک زمانی می‌خواهیم هزینه‌های پزشکی آن را مطرح کنیم، آن هزینه‌ها مشکلی ندارد. ولی چالش اصلی روی معامله بر روی خود تخمک و اسپرم است، حال رضایت در این معامله شرط است؟ مسلما رضایت نیاز دارد خصوصا اگر ضرری به دنبال داشته باشد، چرا اگر ضرری به دنبال داشته باشد فعل حرامی صورت می‌گیرد حال فرض کنیم رضایت اخذ شد و از اسپرم طرف گرفتند بحث وضعی مشکل در اینجا ندارد.

صالحی مازندرانی ادامه داد: در اینجا ممکن است مطرح شود که برای دادن اسپرم رضایت داشته، اما چون ضررهایش را نمی‌دانسته و در اینجا بحث عقد فضولی مطرح نیست و اثر وضعی هم مطرح نیست، یک سری مباحث کلی هم مطرح هستند که خیلی چالشی ندارند؛ مثل حریم خصوصی و مسئولیت مدنی و کیفری و مباحث عمومی هم که در همه جوانب مطرح هستند و فقط در اینجا نیست.

وی تاکید کرد: در بحث توارث، نکته فقهی وجود دارد، شخصی که ولدالزنا است حق ارث بری ندارد اینجا فرزند را می‌توان نامشروع تلقی کرد؟ در بحث انتساب مطرح است، اما آیا انتساب یک حکم عرفی و طبیعی است و یا حقیقت شرعی و قانونی است؛ برخی مطرح می‌کنند یک حکم عرفی است و حقیقت شرعی نیست، یعنی هر کسی که از یک ژن متولد شد به صورت طبیعی وجود دارد شارع قانونگذار یک مورد دستکاری کرده آثار فرزند را بر وی وارد نمی‌کنیم. در بحث محرمیت سخت می‌گیرند پدر و مادر طبیعی باید آثار محرمیت را رعایت کنند هم در بحث توارث هم قانون‌گذار ارث ولدالزنا مطرح کردند اینجا ولدالزنا نیست یعنی راهکار حقوقی وجود دارد.

منبع:ایسنا