محمدرضا پهلوی در طول ۳۷ سال سلطنتش با نخست وزیران مختلفی سر و کار داشت. رابطه آخرین پادشاه ایران با غالب نخست وزیران، چالشی و پرتنش بود چرا که شاه فردی اقتدارگرا بود و دوست داشت بر نخست وزیران خود کنترل داشته باشد. از آن سو، غالب نخست وزیران شاه اداره کنندگان اصلی کشور بودند و دوست نداشتند صرفا اطاعت کننده اوامر شاه باشند. برخی معتقدند حیات سیاسی شاه به دو دوره قابل تقسیم است:

الف. از شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲ ب. از مرداد ۱۳۳۲ تا بهمن ۱۳۵۷ مبنای این تقسیم بندی ارتباط شاه با نخست وزیران مختلف بوده است. در دوره اول، شاه با نخست وزیران مقتدری، چون محمد علی فروغی و احمد قوام السلطنه و محمد مصدق سر و کار داشت که تلقی خاصی از مشروطه داشته و معتقد بودند شاه باید سلطنت کرده و سیاست و اداره کشور را به مجلس و نخست وزیر بسپرد. شاه مخالف این برداشت بود و می‌خواست مانند پدرش اداره کننده اصلی کشور باشد. در دوره دوم، شاه توانست قدرت خود را بر نخست وزیران غالب کند. اگرچه برخی نخست وزیران مانند فضل الله زاهدی و علی امینی همچنان با شاه اختلاف داشته و می‌خواستند مستقل از اراده او عمل کنند، اما اولا تلاش آنان نافرجام بود و ثانیا، آن‌ها در اقلیت بودند و بیشتر نخست وزیران در کلیات و حتی برخی جزئیات از شاه اطاعت می‌کردند. توجه به سرنوشت نخست وزیران آخرین پادشاه حکومت پهلوی جالب است. غالب این سیاستمداران سرنوشت تلخی داشتند؛ گروهی تبعید شده، گروهی از کشور گریختند، برخی در عزلت جان دادند و عده‌ای نیز ترور و اعدام شدند. در این گزارش قصد داریم مروری بر سرنوشت همه نخست وزیران محمد رضا شاه پهلوی داشته باشیم:

 

نخست وزیرانی که قصد مقابله با محمدرضا شاه را داشته و می خواستند قدرت او را محدود کنند یا تبعید شدند و یا آرام آرام از ساختار قدرت کنار گذاشته شده و در کنج عزلت جان دادند. مشهورترین رقیب شاه که روزگاری بزرگترین تهدید او به شمار می آمد احمد قوام السلطنه بود که چند بار نخست وزیر شاه شد اما شاه که از قدرت بیش از حد او می ترسید هر بار عزلش می کرد. با روی کار آمدن مصدق و ظهور تهدیدی بزرگتر، شاه دست به سیاستی هوشمندانه زد. او دو رقیب خود یعنی مصدق و قوام را به جان هم انداخت. نتیجه درگیری این دو، شکست قوام بود. شاه از فرصت استفاده کرد و القاب و مناصب قوام را گرفت و سیاستمدار کهنه کار عصر قاجار و پهلوی در گوشه نشینی و عزلت از دنیا رفت.

 

 

 

 

تنها نخست وزیری که بعد از انقلاب در ایران بود و به دست انقلابیون اعدام شد امیرعباس هویدا بود. او که ۱۳ سال نخست وزیر شاه بود، با اوج گیری انقلاب، به دستور شاه به زندان فرستاده شد تا به نوعی قربانی سلطنت شود. بعد از روی کار آمدن بختیار، همه زندانیان سیاسی از زندان آزاد شدند، اما هویدا همچنان در زندان ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی، هویدا محاکمه شد و در تاریخ ۱۸ فروردین سال ۱۳۵۸ تیرباران گردید.

 

 

 

ترسناک‌ترین رقیب محمدرضا شاه از میان نخست وزیرانش محمد مصدق بود. شاه مصدق را تهدیدی بزرگ می‌دانست و به همین دلیل، چند بار تلاش کرد او را از قدرت عزل کند، اما مصدق طرفدارانی فعال داشت که هر بار به خیابان‌ها ریخته و از او حمایت می‌کردند. شاه نیز از قدرت مردمی او ترسیده و از تصمیمش عقب می‌نشست. سرانجام شاه با کمک کشور‌های خارجی و ارتش علیه مصدق کودتا کرد و در ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ او را از قدرت کنار زد. مصدق بعد از محاکمه در دادگاه به قلعه احمد آباد تبعید شد و در همان جا از دنیا رفت.  

ترور

 

مرگ طبیعی در زمان سلطنت شاه

گروهی از نخست وزیران شاه که به نسبت سایرین، تنش کمتری با او داشته و عمرشان نیز به انقلاب اسلامی سال ۵۷ نرسید، در زمان سلطنت شاه به مرگ طبیعی و بدون تبعید و فشار سیاسی و چالش جدی با نظام پهلوی درگذشتند. افراد زیر از جمله این سیاستمداران هستند:

محمد علی فروغی

محمد ساعد

مرتضی قلی بیات

ابراهیم حکیمی

محسن صدر

رجبعلی منصور

حسین علاء

منوچهر اقبال

اسدالله علم