به لحاظ کلّی شفاعت در همه عوالم اعم از دنیا، برزخ و قیامت وجود دارد. منتهی این معنای عام شفاعت است. بدیهی است تا وقتی که «ولایت» وجود دارد، شفاعت نیز هست. تا وقتی همه فیوضات الهی از طریق معصومین (ع) و صاحبان ولایت و امامت می‌رسد، شفاعت وجود دارد. وقتی خداوند می‌فرماید که مؤمنین در دنیا با انبیاء و اولیا همنشین می‌شوند، بالتبع در برزخ و قیامت نیز چنین خواهد بود.

شفاعت به‌معنای طلبِ برداشتن عذاب و عِقاب از کسی یا کسانی است که مستحق عذاب و عقابند. (شیخ طوسی، التبیان، ج۱، ص۲۱۳) و به عبارتی نوعی وساطت و میانجیگری در عفو و بخشیدن گناهان است. (مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۲۵۴)

شفاعت یک معنای عام دارد و یک معنای خاص. گویا بحث درباره شفاعت در دنیا و برزخ، در گرو این دو معناست. شفاعت در لغت از ماده "شفع" و به معنای «ضمیمه‌کردن چیزی به چیز دیگر و جفت نمودن آن» است. یعنی اگر بنا باشد کاری برای شفاعت‌شونده صورت گیرد؛ ولی مشکلی در بین باشد، شفاعتگر آن را سامان می‌دهد. شفاعت به معنای عام، قرارگرفتن دو چیز در کنار هم و موجودی قوی‌تر و برتر، در کنار موجود ضعیف‌تر و کمک کردن به او برای پیمودن مراتب کمال است. (مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج ۶، ص۲۵۶)

پس شافع کسی است که برای انجام هدفی، ضمیمه غیر خود می‌شود و او را که تاق است جفت می­سازد. (النهایه، ج۲، ص۷۱۵)

کسی مورد شفاعت قرار می‌گیرد که شایستگی داشته باشد. اگر به افرادی بدون شایستگی و بی‌جهت کمک شود و بر دیگران مقدم شوند، این کار تبعیض ناروا و تشویق مردم به گناه است. قطعا هدف خداوند از قرار دادن شفاعت، این نیست که برخلاف عقل نیز می‎باشد. ولی افرادی که در مسیر هدایت قرار دارند و اعمال واجب را انجام داده و از اعمال حرام دوری کرده‌اند، ولی گاهی گناهی هم مرتکب شده‌اند که عمدی بر انجام آن نداشته‌اند؛ در این صورت مورد کمک شفیعان قرار می‌گیرند، تا کاستی‌هایشان جبران شود. 

اصل شفاعت در شیعه و همه مذاهب اسلامی در قیامت مورد قبول است و آن را ضروری دین می‌دانند. ولی در این که شفاعت در برزخ هم وجود دارد یا نه محل اختلاف است.

مفسران شیعه و سنی همگی مقام شفاعت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را قبول دارند و اختلافی با هم ندارند. مفسران لفظ "مقام محمود" در آیه ۷۹ سوره اسراء را مقام شفاعت برای رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله تفسیر کرده‌اند.

از جمله موارد اختلافی این موضوع، بحث از زمان تحقق شفاعت است. برخی از مفسران و علما معتقدند شفاعت تنها در آخرین موقعیت قیامت که حساب و کتاب به اتمام رسیده، اتفاق می‌افتد. اما برخی از علما نیز معتقدند که شفاعت فقط مربوط به قیامت نیست، بلکه در دنیا و برزخ را نیز شفاعت پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام رخ می‌دهد.

پس در این که شفاعت در قیامت وجود دارد هیچ شکی وجود ندارد، اما در مورد شفاعت در برزخ تردید‌هایی دیده می‌شود که آیا در برزخ هم اهل‌بیت (ع) مردم را شفاعت می‌کنند یا خیر؟

استناد به روایت امام صادق (ع)

برخی از مخالفان شفاعت در برزخ، به روایت امام صادق (ع) استناد می‌کنند که فرمود:به خدا قسم تنها خطری که من بر شما احساس می‌کنم، برزخ است و، چون قیامت شود و کار به دست ما برسد، ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم. (کافی، ج۱، ص ۶۶)

ارزیابی روایت امام صادق (ع)

این روایت از جهت سندی مرسل است و مشابهی هم ندارد. همچنین در این حدیث تصریح نشده که در برزخ شفاعتی نیست، بلکه تأکید شده که در قیامت، کار با ولایت است. چون در آیه ۷۱ سوره اسراءتاکید شده که در قیامت هر کس با امامش محشور می‌شود. حال امام حق یا باطل، فرقی نمی‌کند. 

بر اساس روایات امیرالمؤمنین (ع) میزان و تقسیم‌کننده بهشت و جهنم است و در قیامت کار با ولایت و ولیّ می‌باشد؛ بنابراین شفاعت پیامبر اکرم و اهل عصمت صلوات‌الله‌علیهم، به عنوان ولایت، از مؤمنین و اهل ولایت قطعی است. پس شفاعت در قیامت قطعی است، اما شفاعت در برزخ مورد شک و تردید می‌باشد.

اما روایات موثقی که کمک و دستگیری اهل بیت علیهم‌السلام در قبر و برزخ را تایید می‌کنند، نشانگر شفاعت در برزخ است.

شفاعت در دنیا در قرآن کریم

با دقت در برخی آیات به شفیع واقع شدن برخی انبیاء در دنیا می‌رسیم که وجود شفاعت در دنیا را تایید می‌کند. در آیه۶۴ سوره نساء بیان شده: «اگر آن‌ها هنگامی که به خود ستم می‌کردند (و مرتکب گناه می‌شدند) به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز برای آن‌ها استغفار می‌کرد خدا را توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند.» در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا تقاضای مغفرت از سوی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله برای مؤمنان خطاکار چیزی جز شفاعت می‌تواند باشد؟!

این آیه پیوند بین مردم اعم از فاسق و با ایمان را مطرح می‌کند و این که اگر برای طلب بخشش از ایشان کمک بخواهند، خداوند به دلیل وساطت پیامبرش، توبه را می‌پذیرد. (تفسیر نور، ذیل آیه)

آیت الله جوادی آملی در تفسیر این آیه می‌گوید: این استغفار هم در حقیقت، همان توسّل و شفاعت است. همچنین مؤمنین می‌توانند برای گنهکار استغفار بکنند، این می‌شود شفاعت دیگر. عالِم حقّ شفاعت دارد، در دنیا مؤمن هم حقّ شفاعت دارد. اینکه گفتند در نماز شب چهل مؤمن را دعا کنید، این همان معنای شفاعت است. شما وقتی چهل مؤمن را دعا می‌کنید یعنی شفیع‌اید «شَفع» یعنی جفت، خود این شخص به تنهایی به محکمهٴ خدا برود آسیب می‌بیند، وقتی شفیع کنار او باشد، دیگری همراه او باشد.

پس معلوم می‌شود مؤمنین هم حقّ شفاعت دارند. به هر تقدیر در آیهٴ ۱۱۴ سورهٴ «توبه» فرمود: ﴿وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لأَبِیهِ إِلَّا عَن مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِیَّاهُ﴾؛ ابراهیم وعده داد که اگر تو صالح بودی، من طلب مغفرت می‌کنم. معلوم می‌شود که حالا او صالح نبود که مورد طلب مغفرت قرار بگیرد، معلوم می‌شود که اگر صالح بود استغفار ابراهیم برای او جا داشت، این‌ها نشانهٴ وسعت شفاعت است.

از طرفی فخر رازی در ذیل آیه۶۴ سوره نساء می‌گوید: آیه دلالت دارد که هرگاه پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله برای گناهکاران و ظالمان استغفار نماید، خداوند آن‌ها را مورد بخشش قرار می‌دهد و این دلالت می‌کند که شفاعت آن حضرت نسبت به کسانی که دچار معاصی کبیره می‌شوند، در دنیا پذیرفته شده، پس واجب است در آخرت نیز پذیرفته شود؛ چون کسی در این موضوع میان دنیا و آخرت تفاوت نگذاشته است.

در تکمیل این استدلال باید گفت که «برزخ» دنباله و ادامه عالم دنیاست و لذا شفاعت رسول اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله شامل گناهکاران در برزخ هم می‌شود.

همین معنا در داستان یعقوب و فرزندانش نیز در قرآن آمده که آن‌ها از پدر خواستند در پیشگاه خدا برای آنان استغفار کند او هم پذیرفت. (یوسف،۹۷)

همچنین در دنیا بسیار اتفاق افتاده که افراد یا اقوامی به خاطر شفاعت پیامبران و اولیاء‌الله از عذاب دنیا نجات یافته‌اند و این چیزی جز شفاعت نیست.

در جهان برزخ روایات بسیاری داریم که اعمال نیک همچون نماز، روزه و اعتقاد به ولایت امام و ...، سبب تخفیف عذاب می‌شود؛ و یا دفن انسانی صالح و یا عالم که پرونده‌ای پربار دارد، در قبرستانی موجب تخفیف مجازات گنهکاران آن قبرستان می‌شود. این موارد دلیلی بر تایید وجود شفاعت در عالم برزخ است وگرنه نباید این موارد در تخفیف عذاب آن‌ها در برزخ اثری می‌گذاشت تا زمان قیامت.

بنا بر روایاتی اقامه نماز لیلة‌الدفن و دادن صدقه در شب اول مرگ و درخواست مغفرت تشییع‌کنندگان برای اموات، باعث تخفیف عذاب می‌شود. همچنین در روایات آمده که امام رضا (ع) یکی از جا‌هایی که به دیدن زائر خود می‌رود، در هنگام جان‌دادن و برزخ است. (عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۲۵۵) آیا این دیدار با امام باعث تخفیف در سختی مرگ نمی‌شود؟ آیا باعث آرامش و تخفیف عذاب او نمی‌شود؟ آیا این‌ها شفاعت به حساب نمی‌آید؟

بنا بر آیات و روایاتی همراهی و یاری پیامبر و ائمه علیهم‌السلام به گنهکار و نیازمند به روشنی دیده می‌شود. پس شفاعت اختصاص به قیامت ندارد و همه ما آن را در دنیا لمس کرده‌ایم. حال چگونه می‌شود در شرایط هولناک برزخ رها شویم؟

شفاعت مومنین در دنیا برای اموات در برزخ

بسیار سفارش شده‌ایم که برای اموات که دستشان از دنیا کوتاه شده و فرصتشان به اتمام رسیده، از خداوند طلب بخشش کنیم. این یعنی مومنین حاضر در دنیا می‌توانند میت را شفاعت کنند. در واقع او با دعا، طلب بخشش، خیرات و احسانی که برای میت می‌فرستد، در حالی که میت در عالم برزخ است، شفاعتش می‌کند. وقتی افراد در دنیا می‌توانند با هدایا و دعا‌های خود، اموات را در برزخ شفاعت کنند، و آرامش و تخفیف عذاب را به آن‌ها هدیه دهند، چگونه ممکن است شفاعت اهل بیت علیهم‌السلام برای مومنین در برزخ فراهم نباشد؟!

تکامل در برزخ، شفاعتی برای مومنین

همانطوری که به وساطت ائمه (ع) در دنیا، بیمار‌ها شفا می‌گیرند و نیاز‌های مادی مردم برطرف می‌شود، اموات نیز در برزخ می‌توانند با کمک اهل‌بیت علیهم‌السلام تربیت و نقایص‌شان رفع شده و با حقایق قرآن آشنا شوند و به تکامل برسند تا لایق بهشت شوند، همین امر یعنی شفاعت در برزخ که مومن را به تعالی می‌رساند تا در قیامت شایستگی ورود به بهشت را پیدا کند؛ و اگر شفاعت و تربیت ولایت در برزخ نباشد به چنین مقامی نایل نخواهد شد. همه این امور شفاعت است.

مسلم است که آن بزرگواران به میت در سختی‌های عالم برزخ یاری می‌رسانند (المیزان، ج۱، ص۱۷۴) علامه می‌پذیرد که معصومین (ع) در هنگام مرگ و در عالم قبر که عالم برزخ هست حضور دارند و آسانی و آرامش را به مومن می‌دهند، اما نام را شفاعت نمی‌گذارد.

در اینجا سوالی مطرح می‌شود که به فرض، روایات یاد شده از سوی پیامبر و ائمه‌علیهم‌السلام شفاعت نباشد؛ اما موضوع طلب بخشش از سوی پیامبر (ص) از محضر الهی برای کسی که به ایشان در هنگام مرگ متوسل می‌شود و اتفاقا هم به‌کمک می‌آیند اگر شفاعت نیست پس نامش چیست؟

اثبات شفاعت در سه عالم

ضمن پذیرش اصل شفاعت به عنوان امری قطعی، با توجه به تعدادی از دلایل عقلی و آیات و روایات، مشخص شد در برزخ که ادامه عالم دنیا است، شفاعت وجود دارد.

به لحاظ کلّی شفاعت در همه عوالم اعم از دنیا، برزخ و قیامت وجود دارد. منتهی این معنای عام شفاعت است. بدیهی است تا وقتی که «ولایت» وجود دارد، شفاعت نیز هست. تا وقتی همه فیوضات الهی از طریق معصومین‌علیهم‌السلام و صاحبان ولایت و امامت می‌رسد، شفاعت وجود دارد. وقتی خداوند می‌فرماید که مؤمنین در دنیا با انبیاء و اولیا همنشین می‌شوند، بالتبع در برزخ و قیامت نیز چنین خواهد بود؛ بنابراین با تدبر در آیات و روایات متوجه می‌شویم که «شفاعت» به‌معنای وسیع کلمه در هر سه عالم دنیا، برزخ و آخرت، اتفاق می‌افتد، هرچند محل اصلی شفاعت و آثار مهم آن در قیامت و برای نجات از عذاب دوزخ می‌باشد.

ابوبصیر از امام باقر یا امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: هنگامی که جنازه مومن را در میان قبر می‌گذارند، ۶ صورت زیبا با او وارد قبر می‌شوند. یکی از آن‌ها در جانب راستش و دیگری در جانب چپ او می‌ایستد. سومی روبروی صورتش، و چهارمی در پشت سر او، و پنجمی در کنار پای او می‌ایستد و ششمی که از همه زیباتر است در بالای سر او می‌ایستد؛ و به این ترتیب از میت پاسداری می‌کنند.

آنکه از همه زیباتر است از پنج صورت دیگر می‌پرسد، شما کیستید، خدا به شما جزای خیر دهد؟

آنکه در جانب راست میت قرار دارد گوید، من نماز هستم. آنکه در جانب چپ او است می‌گوید: من زکات هستم. آن که در روبروی او است، گوید، من روزه هستم. آن که در پشت او است، گوید: من حج و عمره هستم. آن که در کنار پایش ایستاده، گوید: من نیکی‌های او هستم که به دیگران داشت. سپس آن پنج صورت، از آن صورت نورانی‌تر از همه، می‌پرسند: تو کیستی که از همه ما زیباتر و خوشبوتر هستی؟ او در پاسخ می‌گوید:من ولایت آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله هستم. (اصول کافی، ج۲، ص۹۰)

همچنین امام صادق (ع) فرمود: در عالم قبر، از نماز، زکات، حج، روزه و ولایت و محبت میت با ما خاندان رسالت، سؤال می‌کنند، مقام ولایت که به صورتی در جانب قبر قرار دارد، به نماز، حج، روزه و زکات می‌گوید: اگر در شما نقص وجود دارد، من آن نقص را تکمیل می‌کنم. (المحاسن البرقی، ج۱، ص۲۸۸)

بنابر این ائمه (ع) در برزخ اِعمال ولایت دارند و غم و اندوه و نگرانی و عذاب مومن را از بین می‌برند و با تصرفات خودشان به مومنین و شیعیان لطف عام دارند. اِعمال ولایت عام فقط برای شیعیان است، اما اِعمال ولایت خاص برای کسانی است که استعداد بیشتری دارند. در واقع در برزخ عقاید و اعتقادات رسیدگی می‌شود و در قیامت اعمال محاسبه می‌گردد.

پس ولایت ائمه که شفاعت عام هست در دنیا و برزخ اثر دارد و بواسطه آبرویی که در نزد خداوند دارند، از انسان دستگیری می‌کنند و برخی مشکلات و سختی‌های دنیا و هنگام مرگ و در عالم برزخ را رفع می‌کنند.

اما شفاعت خاص معصومین (ع) در قیامت و در آخرین مرحله بعد از حسابرسی رخ می‌دهد و سرنوشت قطعی فرد تعیین می‌شود که در اینجا شفاعت‌کننده مومنین را یا از جهنم نجات می‌دهند و یا درجه مومن بهشتی را بواسطه شفاعت بالاتر می‌برند. یعنی شفاعت دو جانبه است؛ هم دفع ضرر و هم جذب منفعت را در پی دارد. این که امام رضا (ع) می‌فرماید من در سه جا به داد زائرم می‌رسم شفاعت عام است؛ و معنای فرمایش امام صادق (ع) که می‌فرماید من از برزخ شما می‌ترسم احتمالا به معنای شفاعت خاص است که در قیامت اتفاق می‌افتد.

بنابراین ولایت در برزخ پررنگ و با قدرت وجود دارد و در کنار نماز، روزه، حج و زکات، کمبود‌ها را در احتضار، قبر و ... جبران می‌کنند.

منبع: تبیان