دیار سربداران با قدمتی بیش از پنج هزار ساله، در طول دوران پرشکوه فرهنگی این سرزمین مشاهیر و اندیشمندان بزرگی را به فرهنگ و تاریخ ایران معرفی کرده است که می‌توان به هر یک از آنان به عنوان ستارگان پرفروغ فرهنگ، دانش و ادب بر پهنه آسمان اندیشه‌های سترگ و پرعظمت این خطه دیرپای تفاخر کرد.

سبزوار به عنوان یکی از شهرستان‌های بزرگ خراسان رضوی، که مرکز آن در ۲۳۰ کیلومتری غرب مشهد مقدس واقع است، از شمال با شهرستان‌های جوین، جغتای، و نیز بام و صفی آباد (خراسان شمالی)، از جنوب به شهرستان‌های ششتمد و بردسکن، از شرق به شهرستان‌های خوشاب و نیشابور و از غرب به شهرستان داورزن و میامی (سمنان) همسایگی دارد.

شهرستان‌های جوین، جغتای، خوشاب، داورزن و ششتمد در گذشته‌ای نه چندان دور از بخش‌های تابعه سبزوار بودند که در سال‌های اخیر از سبزوار جدا شده و یکی پس از دیگری به شهرستانی مستقل ارتقا یافتند.

سبزوار، شهرستانی محصور در میان ارتفاعات شمالی و جنوبی است، چهره منطقه شرقی و شمالی این شهرستان کوهستانی و دارای اقلیم معتدل و در قسمت‌های جلگه‌ای با هوای گرم همراه است.

تنها ۲ رشته رودخانه فصلی به نام "کال شور" در این ناحیه جریان دارند که سیلاب‌های دشت سبزوار را به نمکزار‌های کویر هدایت می‌کنند، کوه‌های جغتای عامل جدایی دشت جوین از جلگه اصلی سبزوار بوده و در جنوب آن نیز رشته کوه "کوه میش" قرار دارد.

سبزوار در مسیر چندین جاده اصلی و ترانزیتی از قبیل جاده تهران –مشهد، محور شمال به جنوب یعنی اسفراین – کاشمر و جاده ترانزیتی تهران به قوچان و ... قرار دارد و فرودگاه این شهرستان نیز به عنوان دومین فرودگاه عملیاتی خراسان رضوی پس از مشهد، نقش پشتیبانی از فرودگاه شهید هاشمی نژد در مرکز استان را ایفا می‌کند.

خط اصلی راه آهن تهران - مشهد نیز از شمال این شهرستان عبور می‌کند که چند سالی است طرح اتصال آنتنی شهر سبزوار به این شاهراه ریلی، در دست اجرا قرار گرفته است.

محدوده تقریبی شهرستان سبزوار در متون کهن اسلامی "بیهق" نامیده شده که مشتمل بر ۲ شهر به نام‌های "خسروگرد" و "سبزوار" بوده است.

سبزوار که در گذشته‌های دورتر نام "بیهق" را بر خود داشته است، بزرگان و شخصیت‌های برجسته و تاثیرگذاری، چون حکیم شرق حاج ملاهادی سبزواری، دبیر چیره دست و نامی ابوالفضل بیهقی، مورخ نامدار ابوالحسن علی بن زید بیهقی، عالم و واعظ مشهور ملاحسین واعظ کاشفی، مرجع عالیقدر عالم تشیع سیدعبدالاعلی موسوی سبزواری، مفسر قرآن و دین پژوه بزرگ استاد محمدتقی شریعتی و فرزند برومندش دکتر علی شریعتی را به عرصه دین و فرهنگ ایران زمین معرفی کرده است.

این شهرستان با ۹۰۰ اثر تاریخی و فرهنگی شناسایی شده، ده‌ها بقعه متبرک و دیگر جاذبه‌های گردشگری در چهارراه ارتباطی شرق و غرب، شمال و جنوب واقع است و استقرار آن در حاشیه جاده‌های اصلی تهران- مشهد، بجنورد - کاشمر، جاده ترانزیتی سبزوار- قوچان، نقش بازرگانی و تاریخی این خطه را در عصر رونق جاده کهن ابریشم به ذهن می‌آورد.

گردشگران و مسافرانی که در ایام نوروز از سبزوار گذر می‌کنند می‌توانند با بازدید از بنا‌های تاریخی و فرهنگی این شهرستان شامل آثاری از جمله اماکن مذهبی، آرامگاه‌های مفاخر و مشاهیر، خانه‌های قدیمی، کاروانسراها، محوطه‌های تاریخی و باستانی و نیز روستا‌های گردشگری و ییلاقی منطقه، با پیشینه و تاریخ این قطعه از خراسان بیشتر آشنا شوند.

مزار حکیم سبزواری

بنای آرامگاه حکیم حاج ملاهادی سبزواری در ضلع جنوب غربی فلکه کارگر واقع شده که به دستور یوسف مستوفی الممالک ساخته شده است. در گذشته‌ها بر روی این آرامگاه صندوق چوبی سبز رنگی قرار داشت که بعد‌ها جای خود را به سنگ مرمر سفیدی داد. تمام بنای این آرامگاه آجری و مساحت زیربنای آن ۳۷۰ مترمربع است. سقف گنبد و چهار ایوان آن نیز در سال‌های اخیر آیینه کاری شده است.

بر سنگ مزار حکیم سروده‌ای از یکی از ارادتمندان وی حک شده است که تاریخ وفات فیلسوف شرق (سال ۱۲۸۹) را به حروف "ابجد" در خود دارد:

اسرار چو از جهان بدر شد/ از فرش به عرش ناله بر شد// تاریخ وفاتش ار بپرسند/ گویم "که نمرد زنده‌تر شد"

یادمان واعظ کاشفی

از آرامگاه اسرار تا بنای یادمان ملاحسین واعظ کاشفی در خیابان شهدای سبزوار راهی نیست، بنایی که تلفیقی از معماری کهن ایرانی با اسلوب جدید است.

کمال‌الدین حسین بن علی سبزواری (۸۴۰ ه‍ ق – ۹۱۰ ه‍ ق) مشهور به مولانا حسین واعظ کاشفی، نویسنده پرکار، عالم جامع‌العلوم، منجم، مفسر قرآن، ریاضی‌دان و واعظ تأثیرگذار در عصر تیموریان بود.

عمده شهرت او به واسطهٔ نگارش مقتل روضه الشهدا است که در دوران صفویه برای اجرای تعزیه و روضه خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

کاشفی تخلص او بود و از آنجا که به وعظ و نصیحت مردم می‌پرداخت به واعظ مشهور شد.

کاشفی در هرات مورد حمایت بی‌دریغ سلطان حسین بایقرا و امیر علی‌شیر نوایی بود و در مدت اقامت در آن شهر به‌طور مرتب در مراکز حساس حکومتی و فرهنگی به وعظ و سخنرانی می‌پرداخت.

آواز و انشای کاشفی آنقدر مورد پسند عامه مردم و اهل علم بود که در مجالس وعظ او جای نشستن پیدا نمی‌شد و حتی مقامات بلندپایه حکومتی نیز در مجالس او حاضر می‌شدند.

مسجد جامع

بنای مسجد جامع سبزوار که قدمت آن به حدود نیمه دوم قرن هشتم هجری می‌رسد به دست "خواجه علی موید"، حاکم سربداری ساخته شده است.

مساحت این مسجد که در ضلع جنوبی خیابان بیهق سبزوار تقریبا روبه روی امام زاده یحیی (ع) قرار گرفته، چهار هزار مترمربع شامل ۲ هزار و ۸۳۵ مترمربع زیربنا و هزار و ۱۶۵ مترمربع فضا و محوطه دارد.

این مسجد ۲ ایوان شمالی و جنوبی دارد که تغییر چندانی نکرده و همچنان اصالت خود را حفظ کرده است.

ایوان جنوبی از بنا‌های دیگر مسجد زیباتر و مهمتر است. این ایوان با ۲ مناره آجری در ضلع غربی و شرقی محوطه شبستان مسجد واقع شده، ایوان شمالی نیز آجری است و ۱۴ متر ارتفاع دارد و ۲ مناره کوتاه و کوچک بر بالای آن دیده می‌شود که راهرو چپ و راست این ایوان برای ورود و خروج استفاده می‌شود.

بقاع متبرک امامزاده یحیی و نیز امامزاده شعیب (ع)

امام زاده یحیی، معروفترین زیارتگاه مذهبی در سبزوار است که در مرکز شهر در تقاطع خیابان‌های بیهق و اسرار قرار گرفته است.

این بقعه متبرکه به احتمال قوی در قرن ششم هجری قمری ساخته شده و در آغاز بنایی ساده داشته با چهار غرفه، که بعد‌ها به آن ایوان، مناره و اتاق‌هایی اضافه کرده اند.

داخل آن مزین به کاشیکاری، سنگ، آیینه و گچکاری است.

گنبد امامزاده ۱۴ متر بلندی دارد و ارتفاع مناره‌های اصلی آن ۲۹ متر است به علاوه ۲ مناره کوچک نیز در ۲ طرف گنبد وجود دارد و در اطراف حرم عده‌ای از علمای ربانی و مومنین سبزوار دفن شده اند.

بقعه امامزاده شعیب نیز در ضلع جنوبی خیابان طبرسی سبزوار، قرار دارد که در گذشته گورستان عمومی و در خارج از حصار و باروی شهر بوده و اکنون حرم این بقعه دارای چهار ایوان کوچک در چهار طرف آن است که تمام دیواره حرم و ایوان‌ها آیینه کاری شده و ضریح امامزاده در وسط آن قرار دارد.

این ضریح بسیار زیبا از نقره ساخته شده و ستون‌های آن مطلا است و ۲ مناره و گلدسته به بلندی ۲۵ متر یکی در شمال غربی و دیگری در جنوب شرقی صحن این بقعه به چشم می‌خورد.

بنای این مزار احتمالا مربوط به عهد صفوی بوده است که بعد‌ها داخل گنبد و ایوان‌های آن نوسازی شده است.

مناره خسروگرد

این اثر تاریخی واقع در ۱۰ کیلومتری غرب شهر سبزوار، مربوط به قرن ششم هجری قمری است. این میل به سال ۵۰۵ هجری قمری به دستور «تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید» مصادف با دوره حکومت سلجوقیان احداث شده است.

این اثر که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده از بنا‌های دیدنی سبزوار به حساب می‌آید. ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن ۲ رشته کتیبه کوفی و تزیینات لوزی شکل دیده می‌شود. تاریخ کتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است.

قدمت این مناره به حدود ۹۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، که یکی از قدیمی‌ترین و بلند ارتفاع‌ترین مناره‌های تاریخی ایران در عهد خود بوده است.

بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، مناره خسروگرد میل تکی است که به منظور راهیابی کاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم ساخته شده و همچون فانوس دریایی در کویر نقش راهنمای کاروانیان را برعهده داشته است.

سبزوار، پایتخت سربداران با مجموعه‌ای غنی از آثار فرهنگی و تاریخی

بازارچه سنتی سبزوار

شهر سبزوار به دلیل تجاری بودن دارای بازار‌های متعددی بوده است که در حال حاضر از آنها تن‌ها ۲ بازار "سرپوش" و "حاج زمان" باقی مانده است.

بازار سرپوش در گذشته‌های دور در امتداد بازار حاج زمان بوده است ولی بعد‌ها و با ایجاد خیابان بیهق، این دو بازار از همدیگر جدا افتاده اند.

بازار سرپوش حدود ۱۴۰ متر طول و در مجموع ۹ مسیر ورودی و خروجی دارد که چهار خروجی آن مربوط به خیابان اسرار و سه خروجی مربوط به سرا‌های دودر، پنبه ای‌ها و هاشم آبادی، یک خروجی به راسته قناد‌ها و خروجی آخر که در واقع مسیر اصلی بازار است به خیابان بیهق باز می‌شود.

در حال حاضر بازار سرپوش حدود ۸۵ حجره و مغازه دارد که اغلب به کار طلافروشی و پارچه فروشی مشغول هستند. این مجموعه تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مصلای تاریخی سبزوار

مصلای تاریخی سبزوار یکی از زیباترین ابنیه برجای مانده از دوران حکومت سربداران است. مردم سبزوار در این مکان که قدیمی‌ترین مصلای تاریخی در خطه خراسان بوده است از دیرزمان نماز‌های عید و جمعه و نیز نماز استسقا را برپای می‌داشته اند و بعد از انقلاب اسلامی جایگاه نماز جمعه سبزوار نیز در نزدیکی آن ساخته شد.

بنای کنونی مصلی، که در ابتدای ورودی قبرستان شهر معروف به "بهشت شهدا" قرار دارد از ابنیه عهد صفوی با زیربنای ۲۴۲ متر است و فضایی در حدود یک هکتار در اطراف آن قرار دارد.

سقف ۱۱ متری مصلا بسیار عالی و ماهرانه ساخته شده و ظرافت و مهارتی که در زدن ضربی جناغی این بنا به کار رفته، در سایر ابنیه خراسان کمتر دیده می‌شود.

مسجد پامنار

مسجد پامنار در خیابان بیهق و در مرکز شهر سبزوار واقع است. بنابر قول مشهور این مسجد به سال ۲۶۶ هجری قمری در زمان خلافت المتعمدبالله عباسی و به هنگام امارت امیر احمدبن عبدالله خجستانی در خراسان بنا شده و پیش از این مسجد آدینه بیهق نیز نامیده می‌شده است.

در سال ۳۱۷ هجری قمری به وسیله امیر ابوالفضل بازسازی شده است. این مسجد به همت پیرزنی مومنه و نیکوکار ساخته شده است.

مساحت فعلی مسجد پامنار۹۳۴ متر مربع است. مناره مسجد پامنار نیز در حال حاضر پنج متر ارتفاع دارد و برفراز آن نیز کتیبه‌ای با خط کوفی وجود دارد.

یخدان‌های قدیمی

شرایط آب و هوایی سبزوار به دلیل کویری بودن منطقه و تابستان‌های گرم که مردم را نیازمند مصرف آب خنک می‌کرد، چنین حکم می‌کرد که مردم به فکر ایجاد بنا‌هایی همچون، یخدان و آب انبار باشند.

بر این اساس سبزوار دارای چندین مجموعه یخدان بوده است که در حال حاضر از کل آنها ۹ یخدان به طور پراکنده در حاشیه جنوبی شهر باقی مانده که در کنار جاده کمربندی تهران - مشهد واقع هستند.

ویژگی معماری یخدان‌ها طوری است که انبار‌های یخ پایین‌تر از سطح زمین واقع و در روی آن گنبد رفیع و ضخیمی از آجر وخشت استوار شده است. این مجموعه متعلق به دوره قاجار در فهرست ملی ایران به ثبت رسیده است.

روستای کوهستانی و ماسوله‌ای افچنگ

روستای اَفچَنگ (Afchang) واقع در ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر سبزوار، یکی از زیباترین و خوش آب و هواترین روستا‌های این شهرستان و از مناطق تفریحی و ییلاقی سبزوار محسوب می‌شود که بدون شک مناظر و چشم انداز‌های بکر آن نفس هر بیننده‌ای را در سینه حبس می‌کند.

این روستا به دلیل واقع شدن در کوهپایه‌های جنوبی البرز شرقی از طبیعتی سبز و چشم نواز با چشمه‌هایی پر از آب گوارا برخوردار است.

وجه تسمیه این روستا را "هفت جنگ" دانسته اند که گویا به دلیل جنگ‌های متعدد در این روستا علیه ظلم و جور حاکمان مستبد، به آن هفت جنگ گفته می‌شود. برخی نیز وجه تسمیه‌ای دیگر برای آن ذکر کرده اند چرا که در دل چند کوه قرار گرفته و احتمالا به همین سبب به آن افچنگ (تغییر یافته هفت چنگ) گفته می‌شود.

وجود درختان سرسبز، چشمه سار‌های روان با آب خنک و گوارا، دامنه‌های پرشیب کوهستانی و دره‌های مجاور افچنگ، نگاه هر بیننده‌ای را خیره می‌کند؛ اما یقینا مردمان ساکن در نواحی کویری و بیابانی بیشتر از دیگران قدر این مناظر را می‌دانند.

معماری خانه‌های افچنگ حالت پلکانی دارد و اگر از این روستا به عنوان ماسوله سبزوار یاد شود، سخنی به گزافه نیست چرا که قرار گرفتن در دل کوه و نحوه چیدمان منازل و خانه‌ها در نگاه اول شهر ماسوله را به ذهن متبادر می‌کند.

روستای هدف گردشگری طبس

روستای گردشگری طبس واقع در ۲۰ کیلومتری شهر سبزوار، دارای آب و هوایی ییلاقی بوده و در بین کوه‌های شمالی این شهر قرار گرفته است.

این روستا که نسبت به سبزوار در نقطه مرتفع تری قرار دارد، به دلیل بارش‌های فراوان باران و برف، در تابستان آب و هوایی معتدل و خنک دارد و با داشتن دره‌های سرسبز، آبشارها، کوه‌های بلند، رودخانه و مناظر چشم نواز پیرامونی، گردشگران و مسافران بسیاری را به خود جذب می‌کند، به گونه‌ای که مردم شهر سبزوار نیز بخش زیادی از اوقات فراغت خود را در این منطقه سپری می‌کنند و عده زیادی نیز به خرید زمین و ساختن خانه ویلا در محدوده این روستا روی آورده اند.

قدمت این روستا را مربوط به ۳۵۰ سال پیش عنوان می‌کنند و زمانی که شهر سبزوار به چهار قسمت تقسیم می‌شده، این روستا جزو یکی از این تقسیمات به شمار می‌آمده است.

دلبر، زعفرانیه و بید نیز از جمله دیگر روستا‌های هدف گردشگری شهرستان سبزوار هستند که هر یک با توجه به طبیعت زیبا، بافت تاریخی و چشم انداز‌های بکر، می‌توانند برای گردشگران نوروزی جذاب و دیدنی باشند.

منبع:ایرنا