تحریم عید نوروز توسط علما در تاریخ معاصر ایران، پیشینه دارد. به طوری که از زمان مشروطه و با دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور، علما تصمیم به تحریم عید نوروز سال ۱۲۸۹ گرفتند. این شیوه در دوران نهضت اسلامی نیز دو مرتبه تکرار شد که می‌توان به تحریم عید نوروز سال ۱۳۴۲ توسط امام خمینی (ره) در اعتراض به برنامه‌های خلاف شرع رژیم پهلوی و تحریم نوروز سال ۱۳۵۷ در واکنش به جنایات‌های رژیم پهلوی اشاره کرد که در هر سه مورد، مردم نیز با تبعیت از فرمان روحانیون، همراهی خود را با فتوای تحریم عید نوروز اعلام می‌کردند و برگزاری جشن و شادی را تا دفع ظلم به تعویق می‌انداختند.

*مروری بر نمونه‌های تحریم عید نوروز در تاریخ معاصر ایران

علمای شیعه همواره در روند مبارزات ضداستعماری و ضداستبدادی خود، استراتژ‌ی‌های گوناگونی داشتند؛ یکی از ابتکارات آنان در مبارزات، تحریم اعیاد و عدم برگزاری جشن بود و سبقه‌ای تاریخی داشت. به طوری که از زمان مشروطه و با دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور، علما تصمیم به تحریم عید نوروز سال ۱۲۸۹ گرفتند. این شیوه در دوران نهضت اسلامی نیز دو مرتبه تکرار شد که می‌توان به تحریم عید نوروز سال ۱۳۴۲ توسط امام خمینی در اعتراض به برنامه‌های خلاف شرع رژیم پهلوی و تحریم نوروز ۱۳۵۷ در واکنش به جنایات و کشتار رژیم پهلوی اشاره کرد.

*تحریم عید نوروز ۱۲۸۹ توسط علما

در سال ۱۲۸۸ کشور در وضع مساعدی نبود و دول بیگانه نیز مشغول توطئه‌چینی بودند. در چنین شرایطی علما باز هم پا به میدان مبارزه گذاشتند و در اعتراض به حضور نیرو‌های بیگانه و مخالفت با استقراض‌های دولت از کشور‌های بیگانه و برپایی عزاداری برای کشته‌شدگان انقلاب مشروطه دست به تحریم جشن و شادی در نوروز ۱۲۸۹ زدند.

متعاقب این شرایط پیش آمده در روز ۲۸ اسفند ۱۲۸۸ روحانیون تهران طی تلگرافی به روحانیون تبریز خواستار تحریم عید نوروز شدند. در این تلگراف آمده بود: «قلب ملت ایران، به دنبال ادامه توقف ارتش خارجی در سرزمین ایران مالامال از غم و اندوه می‌باشد. بگذار همه روحانیون، بازرگانان و پیشه‌وران جشن ملی (نوروز) را در کشور تحریم کنند و احساسات ملی ایرانی خود را به مردم جهان نشان دهند. البته روحانیون تبریز همراه با سایر طبقات مردم تبریز از این کار مهم پشتیبانی خواهند کرد.»

امضاءکنندگان این تلگرف عبارت بودند از: سیدعبدالله بهبهانی، سیدریحان‌الله صدرالعلما، مرتضی آشتیانی، محمدرضا، سیدعبدالحسین، محمدرضا کاشانی، سیدهاشم پسر ریحان‌الله، محمدرضا رضوی، سیدمحسن، حسین رضوی قمی، سیدمحمد، سیدحسن شوشتری بودند.

خبر تحریم عید نوروز توسط روحانیون به زودی در سراسر کشور منتشر شد و مردم به تبعیت از فتوای روحانیون در عید نوروز ۱۲۸۹ به جای برگزاری جشن، در اعتراض به ظلم موجود با دسته‌های عزاداری بیرون آمدند.

روز ۲۹ اسفند ۱۲۸۸ نیز "گیرس" در تلگراف خود به تهران، تبریز و تفلیس درباره تأثیر فتوای روحانیون در اردبیل نوشت: «روحانیت و انجمن اینجا، از روحانیت تهران، تلگرافی گرفته، که مردم را دعوت به همبستگی و اقدام برای بیرون کردن نیرو‌های روسی از ایران کرده است. انجمن درصدد است کپی تلگراف را برای شاهسون‌ها بفرستد، و آنان را دعوت به اتحاد با جنبش ملی نماید.»

همچنین مشاور دولگوپولف در تاریخ ۱ فروردین ۱۲۸۹ در تلگرافی درباره تحریم عید نوروز نوشت: «به تهران تلگراف می‌کنم: دیروز شیخ حسن، رییس انجمن، در مسجد، تلگراف روحانیون تهران را خواند و سخنرانی آتشینی ایراد کرد. او دعوت کرد ارتش روسیه و روس‌ها را از ایران بیرون کنند، اعلام کرد ایرانیان تا مرگ آماده‌اند و از مردم دعوت کرد جشن نوروز را لغو کرده، لباس عزا بپوشند.»

کرمانشاه از دیگر شهر‌های مهم کشور بود که مردم آنجا به تبعیت از فتوای روحانیون عید نوروز را تحریم کردند: کنسول روس در کرمانشاه در تلگرافی به تاریخ ۱ فروردین ۱۳۸۹ درباره اوضاع این منطقه در عید نوروز می‌نویسد: «روحانیون و بازرگانان این جا نیز به تبعیت از تهران تصمیم گرفتند نوروز را برای اعتراض به وجود ارتش روسیه در قزوین، جشن نگیرند. فرماندار، کارگزار و سایر دولتیان نیز برنامه‌های دیدار‌های نوروزی را لغو کردند.»

 "د. س. س. پاسک" کنسولگر شیراز نیز طی تلگرافی درباره اوضاع شهر شیراز در روز ۱ فروردین می‌نویسد: «به تهران تلگراف می‌کنم: جشن رسمی نوروز امروز بود. شب پیش ملا‌ها تلگراف علمای تهران را در ممنوعیت جشن به علت وجود ارتش خارجی در ایران دریافت کردند.» در تلگراف د. س. س. پوکلوسکی در ۲ فروردین همچنین آمده است: «مهم‌ترین نمایندگان روحانیون و در راس آنها سید عبدالله خطاب به مردم تهران و شهر‌های مهم ایران، پیشنهاد کرده‌اند نوروز را به علامت عزای کشته شدگان آخرین انقلاب و ادامه حضور ارتش خارجی در کشور، جشن نگیرند. این دعوت گویا در مردم این جا [شیراز]تأثیر گذاشته است.»

در تحلیل‌های اسناد سیاسی وزارت خارجه روسیه تزاری درباره وقایع روز‌های ۴ تا ۱۱ فروردین آمده است: «مطبوعات تلگراف‌هایی بی‌شمار از شهر‌های مختلف ایران درباره نگرفتن جشن نوروز و اعتراض مردم برضد طرح وام خارجی منتشر می‌کنند.» بر اساس اسناد سیاسی وزارت خارجه روسیه تزاری، شهر رشت نیز به پیروی از فتوای تحریم عید نوروز، دست به عزاداری زدند.

 در تلگرافی از مشاور ارشد شتریتر در تاریخ ۲ فروردین آمده است: «دیروز در سبزه میدان، جمعیتی حدود سه هزار نفر با پرچم‌های سیاه و لباس عزا تظاهراتی همراه با سخنرانی و فریاد و ناله برضد حضور ارتش روسیه در ایران و بر ضد روس‌ها، به طور کلی، ترتیب دادند.» رابینو سرکنسول دولت بریتانیا در شهر رشت نیز در یادداشت‌های خود درباره تأثیر فتوای تحریم عید در بین مردم این شهر می‌گوید: «نوروز عید نگرفتند. انجمن در سبزه میدان نطق پروتست‌آمیزی برای بودن سرباز‌های روسی کردند. اطفال مدرسه با بیرق سیاه بودند» بدین ترتیب، اعتراض گسترده به حضور نیرو‌های خارجی در ایران و مخالفت با استقراض خارجی، به طور نمادین در طرح تحریم مراسم عید نوروز سال ۱۲۸۹ خورشیدی تبلور یافت و با همفکری و همدلی مردم در اغلب ایالات و ولایات ایران، با موفقیت به انجام رسید.

*تحریم نوروز ۴۲ توسط امام خمینی

یکی دیگر از نمونه‌های تحریم عید نوروز، به اوایل دهه ۴۰ بازمی‌گردد؛ آنجا که رهبر نهضت اسلامی ایران، آیت‌الله سید روح‌الله خمینی در مقابله با سیاست‌های رژیم پهلوی فتوای تحریم عید نوروز را صادر کردند.

با رحلت آیت‌الله بروجردی در فروردین ۱۳۴۰، محمدرضا پهلوی که اصلاحات مورد نظر امریکا را تا آن زمان به تأخیر انداخته بود، بلافاصله، با انتصاب علی امینی به نخست‌وزیری (اردیبهشت ماه ۱۳۴۰) در صدد اجرای برنامه‌های امریکاییان برآمد. در این زمان امام خمینی علیه برنامه‌های استعماری امریکاییان وارد مبارزه شد و با سخنرانی‌ها، صدور اعلامیه‌های متعدد، ارسال نامه‌ها و پیک‌های بسیاری برای شخصیت‌های سیاسی و روحانی شهر‌ها و خطاب قرار دادن توده مردم، توانست حرکتی همه جانبه و سراسری علیه رژیم پهلوی و حامیانش از جمله امریکا به بوجود بیاورد.

با اوج‌گیری فعالیت‌های محمدرضا پهلوی در سال ۴۱ و در اعتراض به رفراندوم قلابی و تصویب‏‎ ‏لوایح ششگانه و اعمال خلاف شرع دستگاه پهلوی، امام طی نشست هفتگی با مراجع و علمای قم، خواهان در پیشگرفتن سیاست مشترک علیه رژیم پهلوی شدند و از آنجا که عید نوروز ۱۳۴۲ درحال فرارسیدن بود، امام طی پیامی در روز ۲۲ اسفند به علما و روحانیون، عید نوروز آن سال را عزای عمومی اعلام کردند و فرمودند: «چنانچه اطلاع داریددستگاه حاکمه می‌خواهد با تمام کوشش به هَدمِ احکام ضروریه اسلام قیام؛ و به دنبال آن مطالبی است که اسلام را به خطر می‌اندازد؛ لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر - عجل الله تعالی فرجه - جلوس می‌کنم و به مردم اعلام خطر می‌نمایم. مقتضی است حضرات آقایان نیز همین رویه را اتخاذ فرمایند تا ملت مسلمان از مصیبت‌های وارده بر اسلام و مسلمین اطلاع حاصل نمایند.»

تحریم عید، مورد پشتیبانی علما و روحانیون قرار گرفت. سیدکاظم شریعتمداری با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «اینجانب عید نوروز را به عنوان تسلیت به امام عصر، عجل‌الله تعالی فرجه شریف، جلوس کرده و عزاداری می‌کنم.» آیات محمدصادق روحانی، میلانی و بهبهانی هر کدام جداگانه و ۴۶ نفر دیگر از علما و روحانیون سرشناس تهران، از جمله آیت‌الله تنکابنی و آیت‌الله شیخ محمد تقی آملی اعلامیه مشترکی صادر کردند و عید نوروز را عزای عمومی اعلام کردند.جمعیت‌های مذهبی تهران هم با نشر اعلامیه‌ای تحت عنوان، "عزای عمومی و تحریم عید" حمایت خود را از فتوای امام خمینی اعلام کردند.

به دنبال تحریم نوروز که با سالروز شهادت امام صادق (ع) نیز همزمان شده بود، در برخی از مساجد و حسینیه‏‌ها و منازل علما و در رأس آن بیت حضرت امام، مجالس عزا برپا شد و قبل از شروع سال جدید هم، تراکت‌هایی با مضمون، "ملت عزادار است" در قم پخش شد. [۱۴]همچنین در قم و تهران، به نشانه عزا، پرچم‌های سیاه برافراشته شد. به گزارش ساواک مردم تهران، در قسمت‌هایی از شهر مخصوصا جنوب شهر پرچم‌های سیاه برافراشتند و اینگونه با حکم تحریم عید نوروز همراهی کردند. بازار تهران نیز در روز ۳ فروردین به پشتیبانی از این حکم تعطیل شد. بدین ترتیب، به علت تحریم عید نوروز از جانب امام خمینی، مراسم جشن و شادی تحویل سال توسط مردم برگزار نشد. 

عصر روز دوم فروردین، مجلس سوگواریامامصادق (ع) در مدرسه فیضیه برگزار شد و بسیاری از عالمان، مردم قم و دیگر شهرستان‌ها در آن شرکت جستند. نیرو‌های ویژه و سراپا مسلح اعزامی به قم، مدرسه فیضیه را محاصره کردند، طلاب را به گلوله بستند و فاجعه خونبار فیضیه شکل گرفت. همزمان با هجوم مأمورین رژیم پهلوی به فیضیه، منزل آیت‌الله قمی در مشهد نیز مورد حمله قرار گرفت. تبریز نیز شاهد تظاهرات و حمایت مردم از دستورات امام خمینی مبنی بر تحریم عید به خاطر جنایات رژیم پهلوی بود. خبر‌های تحریم عید نوروز در ایران و همچنین جنایت رژیم پهلوی در فیضیه و مدرسه طالبته تبریز، به سرعت در جهان اسلام منتشر شد و واکنش علمای عراق را نیز در پی داشت. تحریم عید نوروز توسط امام خمینی و به دنبال آن ماجرای فیضیه، ضربه محکمی بر حیثیت سیاسی رژیم پهلوی وارد کرده و نهضت امام خمینی را وارد مرحله تازه‌ای کرد.

*ماجرای تحریم عید نوروز ۱۳۵۷

به دنبال جنایات رژیم پهلوی در کشتار مردم قم در دی ماه ۱۳۵۶ و تکرار این کشتار در قیام ۲۹ بهمن تبریز در آستانه عید نوروز ۱۳۵۷ بار دیگر علما برای همدردی با مردم و در اعتراض به جنایات رژیم پهلوی از مردم ایران خواستند با برپایی عزاداری برای شهدای نهضت اسلامی، عید را تحریم کنند.

روحانیون و علمای خراسان در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۵۶ با صدور اطلاعیه‌های جداگانه‌ای از مردم خواستند تا سال نو را جشن نگیرند و به دلجویی از داغدیدگان بپردازند.آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی در ۲۷ اسفند ۱۳۵۶ با صدور اعلامیه‌ای یادآوری کرد که «جای این نیست که در این ایام مراسم عید را به پا نمایند، بلکه مقتضی است‌... به منظور دلجویی از داغدیدگان و مصیبت‌زدگان، فرا رسیدن نوروز را عید نشناخته و مراسمی را به وجود نیاورند.» در یزد نیز آیت‌الله صدوقی در روز ۲۹ اسفند ۱۳۵۶ با یادآوری جنایات رژیم پهلوی در کشتار مردم و همچنین داغدار کردن خانواده‌های ایرانی با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «مناسب است که عموم برادران مسلمان از برگزاری مراسم نوروز خودداری فرموده و به سوگ ماتم شهیدان بنشینند.»در قم آیت‌الله سیدمحمدصادق روحانی با صدور اعلامیه‌ای ضمن برشمردن جنایات رژیم افزود: «در چنین شرایط خفقان‌آور و قتل عام‌ها با آنکه هنوز چهلم کشته‌های تبریز فرا نرسیده و هنوز هزاران نفر از هموطنان ما در سوز و گدازند، آیا باز هم کسی می‌تواند اول فروردین را عید ملی بگیرد و مراسم جشن برپا کند؟»

روحانیت مبارز تهران نیز با صدور اعلامیه‌ای سال نو را سالی خواند که «با درد و رنج جانکاه همراه است» و باید با «احساس عمیقی از احترام به شهیدان قم و تبریز و همدردی با خانواده‌های مصیبت‌زده‌ی آنان» آغاز کرد. با شروع عید نوروز به تبعیت از فتوای تحریم عید توسط روحانیون، کشور خود را آماده عزاداری می‌کرد. با انتشار پیام امام خمینی در ۴ فروردین ۱۳۵۷ مبنی بر برپایی با شکوه مراسم چهلم شهدای تبریز حجت بر مردم ایران تمام شد و در آستانه چهلم شهدای تبریز در روز‌های عید سال ۱۳۵۷ سراسر کشور غرق در عزا و ماتم شهدای قم و تبریز شد و بار دیگر مردم ایران در طول مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی خود در نوروز ۵۷ به جای جشن و شادی، در حمایت از فتوای تحریم عید، به برپایی مراسم عزاداری مبادرت ورزیدند و سراسر کشور به صحنه عزاداری و مبارزه مردم تبدیل شد.

در اصفهان در مسجد حکیم مراسم ختمی برگزار شد، پس از آن شرکت‌کنندگان در خیابان‌های چهارباغ و عبدالرزاق دست به تظاهرات زدند که طی آن ۳۳ نفر دستگیر شدند. در نجف‌آباد نیز اغلب مغازه‌ها تعطیل بود.

در زنجان روز ۹ فروردین کلیه مغازه‌های شهر تعطیل شد. در شاهی (قائم‌شهر) نیز بازار به نشانه عزا تعطیل شد. در همین روز در تربت‌حیدریه کسبه مغازه‌های خود را تعطیل کردند و در مراسم شهدا در مسجد جامع اجتماع کردند. در بندرعباس بعد از نماز مغرب و عشای روز ۹ فروردین، مردم در مراسم شهدا در مسجد کوفه شرکت کردند. در سمنان نیز مجلس یادبودی در مسجد شاه با حضور روحانیون برگزار شد.

در تبریز روز نهم مغازه‌های بازار و خیابان شهر به عنوان همدردی با شهدای حوادث بهمن ماه تعطیل شد. در مشهد کلاس‌های درس طلاب علوم دینی و مغازه‌های شهر به عنوان عزاداری تعطیل شد و مردم آباده نیز دست به تظاهرات زدند.

علاوه بر انجام مراسمات در روز نهم فروردین، مراسم یادبودی در بسیاری از شهرهای بزرگ در روز دهم نیز برگزار شد. مراسم روز دهم به علت شدت و کثرت آن بیشتر مورد توجه مردم ایران قرار گرفت. به گزارش ساواک در روز دهم فروردین در کاشان مجالس ختم برگزار شد. در تهران «اکثر مغازه‌های بازار تهران و اطراف آن بسته بود و بازار شمیران نیز تعطیل بود.» در کرج «غیر از داروخانه‌ها و فروشندگان موادغذایی سایر مغازه‌های خود را تعطیل کردند.» در مشهد مردم «در دسته‌های بین ۲۰ تا ۱۰۰ نفری در نقاط شهر به تظاهرات پرداختند.» در همدان بیش از نیمی از مغازه‌های بازار تعطیل بود. مردم همدان، مراسم ختم شهدا را در مسجد جامع برگزار کردند.

در خرم‌آباد «نیمی از مغازه‌های بازار و خیابان‌ها» تعطیل شد. مردم بعد از مراسم مسجد جامع به خیابان‌ها آمدند و شروع به تظاهرات کردند. در شیراز نیز «بازار شهر و اکثر مغازه‌های خیابان تعطیل بود.» در زنجان نیز «کلیه مغازه‌های تعطیل بود.» براساس گزارش‌های موجود، در بهبهان حدود ۸۰ درصد مغازه‌های شهر تطعیل بود و پس از برگزاری مراسم شهدا در مسجد مصلا مردم به تظاهرات خیابانی علیه رژیم پهلوی پرداختند. در دیگر شهر‌های کشور همچون اصفهان، یزد، خوزستان، اهواز، قم و ... نیز مراسم عزاداری با شکوه تمام برگزار شد.

بدین ترتیب، مردم با تبعیت از فرمان روحانیون، همراهی خود را با فتوای تحریم عید نوروز اعلام کردند و برگزاری جشن و شادی را تا پیروزی انقلاب اسلامی به تعویق انداختند.

منبع: فارس