وزنه‌ای در سطح زمین است که وقتی فعالیت می‌شود، به یک باره سنگ‌های گداخته درون خود را به بیرون پرت می‌کند، بسیار داغ است، بوی بدی دارد، چون گاز‌های سمی را به همراه دارد، سنگ‌های مذاب روی زمین جاری می‌شوند و با گذشت زمان، کوه‌های آتشفشانی را برای ما به یادگار می‌گذارند.

اینها توصیف آتشفشان‌ها هستند. آنها معمولا در نقاطی یافت می‌شوند که صفحه‌های سخت پوسته زمین‌ساخت، همگرا یا واگرایی دارند. وقتی تصمیم می‌گیرند فوران کنند و راز مگوی خود را با ما در میان بگذارند، وضعیت شومی را ایجاد می‌کنند، حتی ابزار آتش‌نشان‌ها هم کارساز نیست، تنها باید منتظر بود که گدازه‌ها راه به کجا باز می‌کنند.

یکی از بارزترین نماد‌های آتشفشان کشور، «دماوند» است. مخروط دماوند قدیمی در حدود ۴۵۰ هزار سال پیش در سمت شمال و شرق، دستخوش یک فروریزش مهیب و ویرانی بزرگ شد و بخش‌های دماوند قدیم از جاده هراز تا پناهگاه تخت فریدون، هویدا است و ۱۰۰ هزار سال بعد از این فروپاشی، دماوند جدید با فوران‌هایی، آغاز و از ۴۵۰ هزار تا ۷ هزار سال قبل مخروط فعلی دماوند بر ویرانه‌های قبلی آن بر پا شد.

این گفته دکتر جمشید حسن‌زاده، محقق بخش علوم زمین‌شناسی و سیاره‌ای «مؤسسه فناوری کالیفرنیا»، است و چنین ادامه می‌دهد: بر اساس شواهد، دماوند یک آتشفشان فعال است که زمان فوران آن مشخص نیست.

این محقق در پاسخ به این سؤال که آیا آتشفشان دماوند بعد از فوران ۷ هزار سال گذشته تاکنون فعالیت دیگری داشته است یا خیر، توضیح داد: اسطوره «دیو سپید» به این پرسش ربط پیدا می‌کند. این ارتباط از جمله در قصیده «دماوندیه» ملک‌الشعرای بهار منعکس شده است که می‌گوید: «ای دیو سفید پای در بند» و در آن از دماوند با عنوان «دیو سفید» یاد شده است.

حسن‌زاده توضیح می‌دهد که «بهار» این ارتباط را از شاهنامه فردوسی گرفته است؛ چراکه فردوسی در داستان لشکرکشی کیکاوس به مازندران می‌گوید دیو سفید با ایجاد ابری سیاه بر سر سپاهیان کیکاوس و فروریختن بارانی از سنگ به پاسداری از سرزمین مازندران می‌پردازد. شعر فردوسی حکایت از وقوع یک فعالیت آتشفشانی انفجاری دارد و می‌توان نتیجه گرفت این اسطوره‌ها سر نخ‌هایی برای رخداد یک آتشفشان احتمالا جوان‌تر از ۷ هزار سال به ما می‌دهد. رخدادی که مردم شاهد آن بودند و سینه به سینه نقل کرده‌اند تا به فردوسی رسیده و او از آن به زیبایی در شاهنامه سخن گفته است.

وی با بیان اینکه استدلال من این است که فعالیت آتشفشانی انفجاری منعکس شده در اسطوره دیو سفید، ۲ تا ۳ هزار سال پیش باید باشد، یادآور شد: برای یافتن خاکستر مربوط به این فعالیت اخیر نمی‌توان تنها به مخروط دماوند بسنده کرد، بلکه باید در جا‌های دیگری مانند دریاچه‌های اطراف جستجو کرد.

حسن‌زاده، «فیروزکوه»، «آمل» و «نکا» را از مناطق مناسب برای یافتن لایه‌های جوان‌تر دماوند دانست و افزود: در حفاری چاه‌های آب در ناحیه «نکا» قطعات «پامیس» داخل رسوبات جوان یافت شده است و به نظر می‌رسد این پاره سنگ‌ها با جریان آب و فرسایش خاک به اینجا رسیده باشند، اما آنها هنوز مورد سن‌یابی قرار نگرفته‌اند.

محقق مؤسسه فناوری کالیفرنیا دریاچه «تار» در ۱۰ کیلومتری شرق دماوند را از مناسب‌ترین مناطقی دانست که خاکستر حاصل از فوران‌های انفجاری دماوند می‌تواند در آن نهشته شده و محفوظ مانده باشند و بر ضرورت انجام حفاری در این دریاچه تاکید کرد.

آتشفشان تفتان و شایعه‌هایش

تفتان از دیگر آتشفشان‌های نیمه فعال کشور و در منطقه جنوب شرقی ایران است که در شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. این کوه با ارتفاع ۳۹۴۱ متر از سطح دریا بلندترین کوه بلوچستان است که از سه دهانه آتشفشانی این کوه همواره بخار گوگرد خارج می‌شود.

در خرداد ماه سال ۹۶ بوی بدی در فضای شهر خاش، منتشر شد که آن را منتسب به فعالیت آتشفشانی تفتان دانستند، ولی مطالعات انجام شده از سوی محققان این حوزه، ادعا را رد کرد.

آخرین شایعه درباره این غول خفته خبری بود که در بهمن سال گذشته بود که چند شهروند با ارسال تصاویری از کوه تفتان در شهرستان خاش، از افزایش فعالیت این آتشفشان و خروج دود غلیظ از آن خبر دادند.

این شهروندان عنوان کردند که صد‌ها دریچه خروجی گاز گوگرد در این کوه ایجاد شده و این موضوع باعث نگرانی هموطنان شد.

جلیل قلمقاش، دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: کوه تفتان یکی از آتشفشان‌های نیمه فعال کشور است که آخرین فوران این آتشفشان در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ بوده است.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین، یادآور شد: افزایش گاز‌های خروجی در فصل زمستان از این آتشفشان به دلیل افزایش بارش و نفوذ آب به داخل این سامانه آتشفشانی و افزایش بخار طبیعی است. به این صورت که شدت خروج این گاز‌ها که بخش بزرگی از آنها بخار آب است، در فصل‌های پر بارش به دلیل نفوذ آب‌های جوی بیشتر به داخل سامانه آتشفشان افزایش می‌یابد.

وی اضافه کرد: در این راستا به منظور بررسی و ارزیابی وضعیت این آتشفشان بر اساس آخرین مطالعات و همچنین بررسی داستان افزایش گاز‌های خروجی بر اساس داده‌های علمی مطالعات میدانی را اجرایی کردیم.

قلمقاش افزود: هرچند شایعاتی در مورد فعالیت آتشفشانی تفتان در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ وجود دارد، ولی مستندات علمی برای آن گزارش نشده است. بر اساس نتایج سن‌سنجی ایزوتوپی من و همکاران (۲۰۱۹) به نظر می‌رسد فعالیت ماگمایی بزمان جوان‌تر از فعالیت‌های ماگمایی آتشفشان تفتان هستند.

این دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی، خاطر نشان کرد: در اطراف تفتان «دودخان» یا گازفشان و چشمه‌های آبگرم وجود دارد که هر دو نشانه‌های وجود مخزن ماگمایی در عمق آتشفشان تفتان هستند.

چند مورد درباره فیلم‌های منتشر شده از تفتان

دکتر قلمقاش گفت: چند نکته درباره فیلم‌های منتشر شده از آتشفشان تفتان قابل تامل است؛

۱) مشاهده گاز‌های خروجی از فاصله دور ارتباط مستقیم با جهت باد داشته و با تغییر شدت و جهت آنها، تظاهر آنها در آسمان تغییر می‌کند. معمولا در ایستگاه‌های پایش از موقعیت ثابت، شدت خروج آنها را رصد و ثبت می‌کنند که بر اساس آن می‌توان تغییر واقعی آنها را بررسی کرد.

۲) بررسی فیلم‌های سال‌های گذشته دودخان‌ها با فیلم‌های جدید که از نزدیک، دودخان‌ها را نشان می‌دهد، نشانگر فعالیت تقریبا مشابه و عدم تغییر شدت آنهاست. در سال‌های اخیر در رأس آتشفشان تفتان (قله جنوبی) ده‌ها دودخان یا گازفشان کوچک و بزرگ فعال بوده است که مقایسه فیلم‌های قدیمی و فیلم اخیر نشانگر عدم تغییر قابل توجه گازفشان‌هاست.

۳) شدت خروج این گاز‌ها که بخش بزرگی از آنها بخار آب است، در فصل‌های پر بارش به دلیل نفوذ آب‌های بیشتر جوی به داخل سامانه آتشفشان افزایش می‌یابد.

۴) بررسی موقعیت داده‌های در دسترس لرزه‌ای در ماه‌های اخیر نیز نشانگر عدم فعالیت لرزه‌ای در منطقه است.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین اظهار کرد: به این ترتیب می‌توان تایید کرد که رفتار آتشفشان تفتان نسبت به ماه‌های گذشته تغییر محسوسی نداشته است.

وی ادامه داد: بیشتر آتشفشان‌های فعال و خفته در جهان دارای سامانه‌های پایش یا مانیتورینگ هستند که در آنها معمولا رفتار آتشفشان مشاهده و ثبت می‌شود. در این ایستگاه‌های پایش با استقرار سامانه‌های مختلف، ویژگی‌های مختلف آتشفشان همچون گاز‌های خروجی (دما، ترکیب و شدت)، چشمه‌های آب گرم، فعالیت‌های لرزه‌ای و ... با عدد و ارقام بررسی و ثبت می‌شوند.

قلمقاش افزود: لذا به هنگام وقوع نشانه‌هایی از فعالیت، با بررسی پارامتر‌های مختلف می‌توان اثبات کرد که فعالیت سامانه آتشفشان در طی روز‌ها یا ماه‌های اخیر تغییر کرده است یا نه؟

وی خاطرنشان کرد: متاسفانه در نبود سامانه‌های پایش آتشفشان‌ها در ایران همه شبهات با، اما و اگر پاسخ داده می‌شود. طرح پایش و مانیتورینگ رفتار آتشفشان‌های تفتان و بزمان در گذشته توسط پژوهشکده علوم زمین و مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی سیستان و بلوچستان تهیه و ارائه شده، اما متاسفانه تاکنون تامین اعتبار نشده است.

منبع: ایسنا