هکاتوم از نام‌های قدیم شهر دامغان است، این شهر یکی از کهن‌ترین و باستانی‌ترین شهر‌های پارتی ایران محسوب می‌شود که در دوره اشکانی اولین پایتخت اشکانیان در ایران بود. «دِه‌مغان»، «صددروازه» و «هکاتوم پولیس» (به یونانی: Hecatompylos) از جمله نام‌های قدیمی این شهر تاریخی است و در ۱۱۵ کیلومتری شمال شرق مرکز استان سمنان قرار دارد و روز‌های تعطیل عید نوروز فرصتی ارزشمند برای گردش و دیدن کردن از جاذبه‌های تاریخی این شهر از جمله مسجد‌های قدیمی است.

تاریخانه دامغان جزو نخستین مساجد ایران

مسجد تاریخانه دامغان از نخستین مساجد ایران و جزو بنا‌های اوایل دوره اسلامی، به عنوان مظهری از زیبایی و شکوه معماری، در تاریخ می‌درخشد، که قدمت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری بیان کردند و ثبت جهانی این بنا در دست پیگیری است.

نام تاریخانه از دو واژه «تاری» و «خانه» تشکیل‌شده است که تاری لفظی ترکی و به معنای خدای است. خدای خانه از نخستین نمونه‌های مساجدی است و پس از مسجد جامع فهرج یزد یکی از کهن‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود.

عده‌ای بر این باورند که این مسجد در زمان گذشته آتشکده بوده است و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خواندند و سپس به تاریخانه معروف شد.

مناره‌ای دایره شکل در این مسجد قرار دارد که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی است که به نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری نامگذاری شده است.

ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است که کم کم از آن کاسته می‌شود و در بالا به ۶٫۸ متر می‌رسد.

ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که پیرامون آن را رواق‌های سرپوشیده در برگرفته است.

در این مسجد ستون‌هایی مدور قرار دارد که با آجر‌هایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد می‌باشد که این ستون‌ها ۱.۵ متر قطر دارند و از نظر ویژگی‌های معماری همانند ستون‌های کاخ‌های ساسانی هستند، ۱۸ ستون از این تعداد در یک طرف و پنج ستون در سمت دیگر و سه ستون در مقابل قرار گرفته‌است.

در سال‌های اخیر این مسجد در چند مرحله مرمت و بازسازی شد که این اقدامات از جمله موارد زیرساختی در راستای ثبت این مسجد در سازمان جهانی یونسکو بوده است.

این مسجد از یادگاران دوره ایلخانی، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مسجد جامع دامغان یادگار به جامانده از دوره غزنویان

از دیگر مسجد‌های قدیمی و تاریخی دامغان، مسجد جامع است که زمان ساخت آن به دوره غزنویان پیش از دوره سلجوقیان برمی‌گردد که دارای چهار شبستان است که شبستان قدیمی آن سه ایوانه و دارای یک مناره تاریخی است.

گفته می‌شود مسجد جامع فعلی دامغان را میرزا محمدخان سپهسالار صدر اعظم قاجار بر روی مسجد ویرانه آن زمان دوباره بنا کرد و پس از گذشت بیش از یک قرن این بنا در حال ویرانی بود که توسط یکی از مجتهدان ایران شیخ محمد کاظم مهدوی دامغانی در حدود سال ۱۳۴۵ شمسی بازسازی شد.

در شمال شرقی این مسجد مناره‌ای به ارتفاع حدود ۳۱ متر قرار دارد. سطح مناره با آجر‌های نازک کوچک تزیین‌شده و شامل کتیبه‌ای قرآنی است که تاریخ بنای مناره به دوره سلجوقی برمی‌گردد.

مسجد حاج شکرالله

مسجد جامع حاج شکرالله در دوره ایلخانی بناشد و در فهرست آثار ملی قرار دارد، این مسجد در خیابان راه‌آهن، نزدیک مسجد تاریخانه دامغان واقع‌شده است.

بنای این مسجد از خشت است، اما در قسمت ورودی مسجد به دلیل بازسازی و مرمت از آجر قزاقی استفاده‌شده است. پلان این مسجد مربع است و سقف آن گنبدی شکل است و در دیوار جنوب غربی مسجد نیز محراب وجود دارد.

مسجد جامع صیدآباد

مسجد مسجد جامع صیدآباد از دیگر مسجد‌های قدیمی دامغان در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوران صفویه ساخته‌شد و در فهرست آثار ملی نیز قرار دارد، صیدآباد در بخش امیرآباد شهرستان دامغان، دهستان صرصر، روستای صیدآباد واقع‌شده است.